Document Type : Research Paper

Authors

1 PhD student in History of Islamic Iran, University of Tehran

2 Associate Professor, Department of History of Kharazmi University

Abstract

In the history of Iran, the prevalence of infectious diseases has always been one of the main causes of population reduction. These diseases have inflicted serious damages on the economy and society throughout history. Although there is little information about these diseases in the pre-Islamic period in historical texts, there are many detailed reports on the prevalence of infectious diseases, especially plague and cholera, and their mortality rate in the historical texts of the Islamic period; These reports provide valuable information for researchers who focus on this field. In the Safavid period, despite some advancements in general healthcare, and although the central government had established hospitals and healthcare centers, infectious diseases continued to be prevalent and caused huge mortalities; so much so that professional books on infectious diseases and especially on cholera were written in this period. This article seeks to make a historical study on the prevalence of infectious diseases in the Safavid period of Iran to examine the views of religious scholars, historians, physicians and travel book writers on the disease and the cause of its spread, as well as the therapies provided by Iranian and traditional physicians in the treatment of these diseases. Upon examining the historical texts of the Safavid period, it is clear that although most people, historians and clerics of this period thought that divine retribution is the main cause of these diseases, the doctors and a small number of historians believed natural factors such as polluted water and unfavorable weather were the main causes of infectious diseases. Therefore, it can be said that the epistemology and worldview of different social classes has played an important role in their beliefs on the treatment of infectious and contagious diseases.

Keywords

آقارضایی، سعید؛ رضایی، شیوا، پزشکی عصر صفویه با تکیه بر سفرنامه­های غربی، مجلۀ تاریخ نو، شمارۀ 19، 1396
ابو­نصر هروى، قاسم بن یوسف، ارشاد الزراعه، به تصحیح محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1356.
اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، دارالطباعه آقا سید مرتضی، 1314 ه.ق.
اعتماد­السلطنه، محمد­حسن بن علی، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1363.
افوشته­ای، محمود بن هدایت­الله، نقاوه الآثار فی ذکر الأخیار در تاریخ صفویه، به تصحیح احسان اشراقی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
الگود، سیریل، طب در دورۀ صفویه، ترجمۀ محسن جاویدان، تهران، دانشگاه تهران، 1357.
اولئاریوس، آدام، سفرنامۀ اولئاریوس، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1357.
بدلیسى، شرف‏الدین بن شمس‏الدین‏، شرفنامه، تاریخ مفصل کردستان، به تصحیح ولادیمیر ولیامینوف، تهران، اساطیر، 1357.
بهاء الدوله، بهاء الدین بن میر قوام الدین، خلاصه التجارب، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1382.
پرغو، محمدعلی؛ علی­پور سیلاب، جواد، طاعون در ایران عصر صفوی، مجلۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شمارۀ 1، 1396.
تاورنیه، ژان باپتیست، سفرنامۀ تاورنیه، تهران، نیلوفر، 1383.
جعفریان، رسول، صفویه در عرصۀ فرهنگ و تمدن، قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1379.
جلادت، امیرمحمد؛ مصطفوی، احسان، تشخیص، درمان و گزارش همه­گیری­های طاعون در دوران تمدن اسلامی، مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، سال هشتم، شمارۀ 1، 1396.
جمعی از نویسندگان، گنجینۀ بهارستان، تهران، کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1386.
حسینی خاتون­آبادی، عبد­الحسین، وقایع السنین و الاعوام، به تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352.
حسینی، خورشاه بن قباد، تاریخ ایلچی نظام شاه، به تصحیح محمدرضا نصیری و کویچی هانه دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379.
‏حکیم مؤمن، سید محمد­مؤمن بن محمد­زمان، تحفه المومنین، به کوشش موسسۀ احیای طب طبیعی، قم، نور وحی، 1390.
خضری، علی؛ کجباف، علی­اکبر، نگرشی بر آسیب­های اقتصادی ایران عصر صفوی، پژوهش­های تاریخی، شمارۀ 17، 1392.
خلف تبریزی‌، محمدحسین‌، برهان قاطع، تهران، نیما، 1380.
دالس، مایکل والترز، طاعون و افول تمدن اسلامی، ترجمۀ قربان بهزادیان نژاد، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1395.
دورلند، ویلیام الگزندر نیومن،، فرهنگ پزشکی دورلند، ترجمۀ علیرضا منجمی، تهران، بابازاده، 1383.
روملو، حسن بیگ، احسن التواریخ، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر، 1384.
زارع، فرزانه؛ مساوات؛ سید حمدالله؛ عطارزاده؛ فاطمه؛ جلادت، امیرمحمد،طاعون در طب سنتی ایران و طب نوین، مجلۀ تاریخ پزشکی، دورۀ نهم، شمارۀ 32، 1396.
سروری، محمدقاسم بن حاجی­محمد، مجمع الفرس. به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، علمی، 1338.
شاردن، ژان، سفرنامۀ شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، انتشارات توس، 1372.
شاملو، ولی‌قلی‌ بن‌ داودقلی، قصص الخاقانی، به تصحیح حسن سادات ناصری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375.
شاه ارزانى، میر­محمد­اکبر بن محمد، مفرح القلوب یا شرح قانونچۀ چغمینی، لاهور، إسلامیه، بی­تا.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، طب اکبری، قم، موسسه احیاء طب طبیعی،1387
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، به تصحیح احمد عبدمنافی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1377.
شیرازی، محمد بن محمدعبدالله، تحفه­خانی، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1388.
صالحیان، پروین؛ علیزاده مقدم، بدرالسادات، گونه شناسی بیماری های دورۀ صفوی، مجلۀ تاریخ اندیش، سال اول، شمارۀ 1، 1397.
صفت گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه های دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، 1389.
عماد­الدین شیرازى، محمود بن مسعود، رسالۀ افیونیه، به تحقیق و تصحیح رسول صادق­پور و وجیهه امیدپناهی، تهران، المعی، 1388.
فاضل بسطامی، نوروزعلی بن محمدباقر، تحفه الرضویه، بی­جا، کارخانه میرزا علی اکبر، 1288 ه.ق.
فلور، ویلم، بیمارستان­های ایران در زمان صفویه و قاجار، به ترجمۀ ایرج نبی­پور، بوشهر، دانشکدۀ علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی بوشهر، 1393.
فیض کاشانی، ملامحسن، المحجه البیضا فی احیاء الاحیاء، ترجمۀ محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381.
فیگروآ، گارسیا دو سیلوا، سفرنامۀ دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر­نو، 1363.
قزوینی، عبدالکریم، شرح وترجمۀ حفظ الصحه شیخ الرئیس، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387.
کارری، جوانی فرانچسکو جملی، سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران، انتشارات فرانکلین، 1348.
کبیری، خاطره و همکاران، مروری بر روش­های تشخیص آزمایشگاهی یرسیناپستیس، مجله­ دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، دورۀ 6 شمارۀ 4، 999-983، 1393.
گلستانه، سیدمحمد علاء­الدین، منهج الیقین، به تصحیح سید­مجتبی صحفی و علی صدرایی­خویی، قم، انتشارات دارالحدیث، 1387.
لولویی، کیوان؛ احمدی، شیرین، وضعیت پزشکی و بیمارستان های ایران در عصر صفویه، مجلۀ سخن تاریخ، شمارۀ 17، 1391.
مجد­الدین محمد الحسینی، زینت المجالس، تهران، کتابخانۀ سنایی، 1362.
مجلسی، محمدباقر، آداب معاشرت، ترجمۀ محمدباقر کمره­ای، جلد شانزدهم بحارالانوار، به تصحیح محمد بهشتی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1364.
ـــــــــــــــــــ، آسمان و جهان، ترجمۀ محمدباقر کمره­ای جلد چهاردهم بحار الانوار، به تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1351.
ـــــــــــــــــــ، بیست و پنج رسالۀ فارسی، تحقیق مهدی رجائی؛ زیرنظر محمود مرعشی، قم، کتابخانۀ عمومی آیه­ الله العظمی مرعشی­نجفی، 1370.
ـــــــــــــــــــ، حلیه المتقین، قم، انتشارات نسیم حیات، 1382.
مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، 1414 ه.ق.
مرعشی، میر­تیمور، تاریخ خاندان مرعشی مازندران، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1356.
مستوفی، محمد­محسن بن محمد­کریم، زبده التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار، 1375.
منشی قزوینی، بوداق، جواهر الاخبار، به تصحیح محسن بهرام­نژاد، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1378.
منشی قمی، احمد بن حسین، خلاصه التواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، تهران، موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1383.
موسوی جزائری شوشتری، سید نعمت­االله، مسکن الشجون فی حکم الفرار من الوبـاءوالطاعون، شمارۀ مدرک: 4247-10، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
نصری­رودسری، سهیل و همکاران، تشخیص و درمان وبا از منظر حکمای طب ایرانی، مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، سال نهم، شمارۀ اول، 1397.
نصیری، محمد­ابراهیم بن زین­العابدین، دستور شهریاران (وقایع سالهای 1105 تا 1110 هـ. ق پادشاهی شاه­سلطان حسین صفوی)، به تصحیح محمدنادر نصیری­مقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
واله اصفهانی، محمد­یوسف، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به تصحیح هاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372.
وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین، تاریخ جهان آرای عباسی، به تصحیح سعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.
یوسفى هروى، یوسف بن محمد، طب یوسفی یا جامع الفوائد، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1382.