Document Type : Research Paper
Author
Associated professor of History, Payame Noor University
Abstract
The poetic and mystical aspects of Rumi’s Masnavi are very striking, but, as in other texts, the influence of the poet’s historical era is detectible so that it reflects the social realities of its period. Therefore, Masnavi could also be considered as historical evidence that may be used by contemporary historians as a source of information about the time of the poet. “Tabriz’s Muhtasib” is a poem in Masnavi that apparently reveals some of the poet’s viewpoints on his time. This research argues that the changes in the character Muhtasib and in the location of the story correspond with the abolition of the establishment of Hisbah and the election of Tabriz as the capital of the Ilkhanate Empire on the one hand and the importance of Omar, the second caliph of the Rashidun Caliphate, in Hisbah affairs and Rumi’s interest in him on the other. These events influenced Rumi’s recreation of this ancient story and caused it to contain historical connotations.
Keywords
آذرنوش، آذرتاش، «تنوخی، ابوعلی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم بجنوردی، جلد16، تهران، بنیاد دایرة المعارف، 250-253، 1387.
ابراهیمی، جلال، شرح تحلیلی اعلام مثنوی، تهران، اسلامی، 1379.
ابن اثیر، عزالدین علی، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، جلد32، تهران، علمی، 1371.
ابن اخوه، محمد بن احمد قرشی، معالم القربة فی الاحکام الحسبة، به اهتمام روبن لیوی، کمبریج، دارالفنون، 1937.
ابن فوطی، کمال‌الدین، الحوادث الجامعه، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.
افشین‌وفایی، محمد و پژمان فیروزبخش، «سرایش و کتابت مثنوی»، بخارا، سال شانزدهم، ش104، بهمن و اسفند، 1393.
افلاکی، احمد بن اخی ناطور، مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، جلد1، تهران، دنیای کتاب، 1385.
انقروی، رسوخ‌الدین اسماعیل، شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی، ترجمۀ عصمت ستارزاده، جلد6، تهران، زرین، 1375.
بادکویه هزاوه، احمد، «بنیادهای سازمان حسبه از آغاز تا پایان دورۀ اموی»، مقالات و بررسیها، دفتر 71، 307-319، تابستان 1381.
تنوخی، ابوعلی، المستجاد من فعلات الاجواد، تصحیح محمد کردعلی، دمشق، بی‌نا، 1970.
پاکتچی، احمد، «ابن اخوه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد2، 715-716، 1374.
پورجوادی، نصرالله، آسمان جان؛ چهرۀ معنوی عمر ازنظر مولوی، تهران، فرهنگ معاصر، 1393.
جعفری‌مذهب، محسن، «واپسین ایلخان»، پژوهش‌های علوم تاریخی، سال اول، ش1، 25-34. بهار و تابستان 1390.
جوزجانی، قاضی منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، جلد2، تهران، دنیای کتاب، 1363.
جوکار، نجف، «عملکرد محتسب و بازتاب آن در برخی از متون ادب فارسی»، پژوهشنامه علوم انسانی، ش 57، 23-46، بهار 1387.
جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، تصحیح محمد قزوینی، جلد1 و 2، تهران، جهان کتاب، 1385.
چمنکار، محمدجعفر و مینا صدیقی، «تأثیر روابط مغولان (ایلخانان) با قراختاییان کرمان در توسعۀ اقتصادی هرمز (مطالعۀ موردی 647-703ق)، مطالعات تاریخ ایران اسلامی، سال اول، ش2، 18-36، تابستان 1391.
حسن‌آبادی، محمد، «محتسب در اندیشه و شعر حافظ»، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش18، 135-152، اسفند1380.
داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، جلد3، تهران، دانش، 1363.
داکانی، عباس، شمس من و خدای من؛ پژوهشی دربارۀ زندگی مولانا و ارتباط عرفانی او با شمس تبریزی، تهران، علم، 1387.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
زرین‌کوب، عبدالحسین، بحر در کوزه، تهران، علمی، 1386.
ـــــــــــــ، پله پله تا ملاقات خدا، تهران، علمی، 1390.
زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی، جلد 6، تهران، اطلاعات، 1385.
سجادی، صادق، «حسبت»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم بجنوردی، جلد20، تهران، بنیاد دایرةالمعارف، 488-520، 1391.
سری، ابوالقاسم، «منصب محتسب در ایران»، حکومت اسلامی، ش1، 1-24، پاییز 1378.
شریک‌امین، شمیس، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران، 1357.
صفوی، سلمان، «ساختار کلی دفتر ششم مثنوی مولوی»، آینۀ میراث، ش38، 181-216، پاییز 1386.
عباسی داکانی، پرویز، شمس من و خدای من، تهران، علم، 1387.
عوفی، سدیدالدین، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تصحیح امیربانو مصفا، جلد2، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386.
غزالی، ابوحامد، احیاءعلوم الدین، ترجمۀ مویدالدین محمد خوارزمی، جلد3، تهران، علمی و فرهنگی، 1374.
ـــــــــــــ، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، جلد2، تهران، علمی و فرهنگی، 1380.
طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، جلد10، قم، اسلامی، 1374.
طوسی، خواجه نظام‌الملک، سیرالملوک(سیاست‌نامه)، تصحیح هیوبرت دارک، تهران، علمی و فرهنگی، 1378.
فرخی، یزدان، «واکاوی داستانی از مثنوی معنوی دربارۀ سلطان‌محمد خوارزمشاه»، مطالعات تاریخ اسلام، س5، ش18، 117-138، پاییز 1392.
ـــــــــــــ، بررسی سیر تحولات دیوانسالاری مغولها در ایران، تهران، امیرکبیر، 1395.
فروزانفر، بدیع‌الزمان، شرح مثنوى شریف، تهران، زوار، 1367.
ـــــــــــــ، احادیث و قصص مثنوی، تهران، امیرکبیر، 1376.
کریمی، علیرضا و سجاد برزگر، «نهاد حسبه در عهد ایلخانی»، تاریخ اسلام، ش10، 131-169، 1392.
گولپینارلی، عبدالباقی، مولانا جلال‌الدین، ترجمۀ توفیق سبحانی، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
گوهرین، صادق، فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی، تهران، زوار، 1381.
مورگان، دیوید، مغولها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مرکز، 1371.
مولانا، جلال‌الدین بلخی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، جلد1-6، لیدن، بریل، 1925-1933.
نسوی، شهاب‌الدین‌محمد، سیرت جلال‌الدین منکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.
وصاف، شهابالدین عبدالله، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، تهران، ابن سینا، 1338ق.
هروی، سیف بن محمد، تاریخ‌نامۀ هرات، تصحیح غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، اساطیر، 1383.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد1 و 2، تهران، البرز، 1373.
یاحقی، محمدجعفر و علیرضا محمودی، «مولوی و مغولها»، مولوی‌پژوهی، س5، ش10، 117-139، بهار و تابستان 1390.
یوسفی، غلامحسین، «از کیمیای سعادت»، آرامنامه، کوشش‌گر مهدی محقق، تهران، انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، 189-200، 1361.
Amitai-preiss, “Ghazan” in EIr, New York, Bilbiotheca persica press, Vol X, pp 381-383, 2001.
Bosworth,C.E, “Wazifa” EI2, Leiden, Brill, V.XI, p. 184, 2002.
Blaire, Shila, “Tabriz: International Entrepot under the Mongols”, in Politics, Patronage and the Transmission of Knowledge in 13th-15th Century Tabriz, edited by Judith Pfeiffer, Leiden& Boston, Brill, p321-356, 2014.
Chaumont, E, “Al-Shafiʼi”, EI, V.IX, Pp.181-185, 1997.
Floor, Willem, “The Office of Muhtasib in Iran”, Iranian Studies, Vol. 18, No. 1, winter, pp. 53-74, 1985.
Lambton, A.K.S, “Hisba: iii.Persia” EI2, Leiden, Brill, Vol. III, pp.490-491, 1986.
ــــــــــــــــــــ, “Dārugha”, EI2, Leiden, Brill, Vol. II, pp.162-163, 1983.
Minorsky, V & Bosworth C.E, “Tabriz: Geography and history”, EI2, Leiden, Brill, pp. 41-49, 2000.
Morgan, D, “Rahsid al Din Tabib”, EI2, Leiden, Brill, Vol. VIII, pp.443-444, 1995.
Ritter, H, “Djalal al-din Romi”, EI2, Leiden, Brill, Vol, II, pp. 393-396, 1991.
Schimmel, Annemarie, IslamicNames,Edinburgh, Edinburgh University Press, 1989.
ــــــــــــــــــــ, “Shams-i Tabrizi”, EI2, Leiden, Brill, Vol, IX, p 298, 1997.
Smith, J.M, “Dietary Decadence and Dynastic Decline in the Mongol Empire”, Journal of Asian History, vol. 34, no. 1, p.35-52, 2000.
)