نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• حسین صومعه ¹
• حسن زندیه ²

¹ دانشگاه تهران

² گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

«دستک»؛ واژه‌ای فارسی با معانی پرشمار در حوزة جغرافیای تاریخی زبان فارسی؛ به‌ویژه ایران و هند است. این واژه، هر چند در میان اسناد فارسی هند، به عنوان گونه‌ای از احکام دیوانی شناخته می‌شود، امّا در گسترة جغرافیای تاریخی ایران با حوزة مفهومی واژة «دفتر» همپوشانی دارد؛ چنانکه در ترکیبات عطفی همچون دفترودستک، دستک‌ودفتر، دفتردستک و دستک‌دفتر نیز رواج یافته؛ گرچه، کاوش در واژه‌نامه‎ها و بازبینی متون بیانگر اخص بودن معنای واژة «دستک» نسبت به مفهوم واژة «دفتر» است. پژوهش حاضر، با بهره از روش توصیفی-تحلیلی و به یاری‌ تجزیه‌وتحلیل داده‌های منابع کتابخانه‌ای، همراه با دریافته‌های بررسی سندشناسی؛ شناسایی «دستک» به عنوان یک اصطلاح و ماهیّت برخوردار از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی قابل تمایز و تشخیص مرتبط با ادبیات سندشناسی ایران را آرمان خویش نهاده است.

بر پایة یافته‌های پژوهش پیش رو؛ دستک‌ها از دیدگاه شکل ظاهری، دفترهای کوچک بغلی سردستیِ ته‌بندی و شیرازه‌بندی‎شده به شیوة بیاضی (از عرض) با جلد (غالباً) مقوایی دارای پوشش چرم، پارچه یا روغنی هستند و از دیدگاه محتوایی، در چهار زمینة کلیِ «حساب‌های روزانه»، «سررشته و فهرست اموال»، «یادداشت‌ها و نوشته‌های مهم» و کاربرد ویژة دیوانی «بایگانی اسناد فرد» شناسایی می‌شوند. سرانجام اینکه؛ دستک‌ها را از دیدگاه سندشناسی، نه به مثابة گونه‌ای خاص از اسناد؛ بلکه باید در کارکرد یک قالب فیزیکی، محمل تجمّعی یا پوشه بازشناسی نمود که در آن‌ها حساب‌های سیاقی، فهرست‌ها، اسناد و مدارک، یادداشت‌ها، شعرها و دیگر نوشتارهای دارای اهمیّت برای دارنده، درج و ماندگار شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

• دستک
• دفترودستک
• دستک فرد
• بایگانی اسناد
• اسناد تاریخی ایرانی
• سندشناسی

موضوعات

• تاریخ

عنوان مقاله [English]

Recognizing the Concept of "Dastak" in Iranian Usage, from the point of view of Diplomatics

نویسندگان [English]

• Hossein Sovma'eh ¹
• Hassan Zandiyeh ²

¹ Univerrsity of Tehran

² Departmet of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

Dastak is a Persian term that holds several significant meanings in the historical geography of the Persian language, especially in Iran and India. Upon reviewing the sources, we find that dastak; refers to papers found in the catalogues of archive centers and documents collection books, which have the characteristics of historical records but have not yet undergone diplomatics analysis. The Dehkhodā dictionary identifies two primary semantic domains associated with the term dastak: firstly, a notebook encompassing accounts, notes, and similar writings; secondly, documents such as licenses, permits, and summon. The second semantic domain of the word dastak is related to the Indo-Persian administrative system and is outside the scope of this research.

While Persian documents in India, acknowledge this term as a form of Ahkām-i-Divāni (court orders), it occupies a similar conceptual realm as the term Daftar (notebook) in the historical geography of Iran; as it has also become common in adverbial combinations such as daftar-u-dastak, dastak-u-daftar, daftar-dastak, and dastak-daftar; nonetheless, consulting dictionaries and examining texts reveals that the definition of dastak is more specific to the to the notion of daftar. This study used a descriptive-analytical methodology and library data analysis to identify dastak; as a term and quiddity in Iranian diplomatics literature with distinct extrinsic and intrinsic properties.

The current study reveals that dastaks, from the perspective of the extrinsic structure, are small, hand-held notebooks, bounded in Bayyāzi manner (from the width), with (predominantly) cardboard covers, adorned with leather, cloth, or oil. From an intrinsic (content) standpoint, we have categorized them into four primary areas: daily accounts, property headings and lists, significant notes and writings, and the specialized divani use of archiving Fard(Single)s documents. Ultimately, In terms of diplomatics, we should view dastaks not as a distinct document type, but rather as a physical format, cumulative carrier, or folder where its owner records and preserves Siyāqi accounts, lists, documents, notes, poems, and other significant writings.

کلیدواژه‌ها [English]

• Dastak
• Daftar-u-Dastak
• Dastak-e Fard
• Document Archiving
• Iranian Historical Documents
• Diplomatics