پژوهش‌های علوم تاریخی

مقاله پژوهشی

کاربست نظریه «بحران» در علوم تاریخی: مطالعه موردی ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران آدمیّت

فاطمه احمدوند

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 1-26

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.386212.473758

چکیده

نظریه بحران اسپریگنز برای فهم اندیشه های سیاسی در قالبی از تقسیم متن اندیشه به گزارههای معطوف به بحران، علل بحران، راهحلّ بحران و جامعه آرمانی بدون بحران ارائه شده است. پژوهش حاضر با بهرهمندی ... بیشتر نظریه بحران اسپریگنز برای فهم اندیشه های سیاسی در قالبی از تقسیم متن اندیشه به گزارههای معطوف به بحران، علل بحران، راهحلّ بحران و جامعه آرمانی بدون بحران ارائه شده است. پژوهش حاضر با بهرهمندی از این نظریه تلاش دارد با شیوهای کتابخانهای و روش تحلیل مضامین به شناخت اندیشه حاکم بر کتاب ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران نوشته فریدون آدمیّت بپردازد. مفروض این پژوهش بر آن است که تاریخنگار اندیشه و جامعه حامل تحولات اندیشه، با تحلیل ها و انتخاب گزارش ها، عملاً در مقام یک نظریهپرداز سیاسی عمل میکند. از این رو، با تکیه بر اشتراک دو حوزه اندیشه سیاسی و تاریخ در تکیه بر متن، میتوان کتاب ایدئولوژی آدمیّت را از منظر نظریه اسپریگنز بازخوانی کرد. دستاورد این پژوهش نشان مید هد که آدمیت نیز به مانند یک اندیشمند سیاسی در اثر خود قائل به وجود بحران در جامعه مورد روایت خویش بوده است. این بحران در اشکال سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بروز یافته بود و جامعه ایران در آستانه مشروطیت از آن رنج میبرد. آدمیت علل این بحران را در مطلقیت یعنی نبود حکومت قانون و بی‌بهره ماندن جامعه ایرانی از مجلس قانونگذار و دولت کارآمد مبتنی بر قانون میداند و مشروطیت را راه برونرفت از آن با تکیه بر ایجاد مجلس قانونگذار و برقراری دولت با تکیه بر روحیه ملیت ایرانی می داند. تحلیل مضامین اثر نشان می دهد که جامعه آرمانی مدّنظر آدمیت، جامعه ایرانی مدرن شده به سبک غربی بوده که در آن مفاهیم مردم، حقوق و آزادی مرجعیت یافته ساختاری مبتنی بر قانون، مجلس و دولت کارآمد کارکرد یافته باشند.

مقاله پژوهشی

تصویر تاریخ ماد و برآمدن حکومت پارس در منابع آشوری و بابلی

حسین بادامچی

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 27-50

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.389019.473775

چکیده

در سده اخیر، مطالعه تاریخ ماد‌ها همواره بر دو منبع اصلی استوار بوده است: تاریخ‌نگاری یونانی، به‌ویژه تواریخ هرودوت و متون خط میخی از دوران آشوری نو و بابلی نو. پژوهشگرانی همچون دیاکونوف (۱۹۵۶) ... بیشتر در سده اخیر، مطالعه تاریخ ماد‌ها همواره بر دو منبع اصلی استوار بوده است: تاریخ‌نگاری یونانی، به‌ویژه تواریخ هرودوت و متون خط میخی از دوران آشوری نو و بابلی نو. پژوهشگرانی همچون دیاکونوف (۱۹۵۶) روایت هرودوت را معتبرترین و منسجم‌ترین گزارش درباره تاریخ ماد دانسته و از منابع خط میخی عمدتاً برای تکمیل و تأیید این روایت استفاده کرده‌اند. با این حال، پیشرفت‌های اخیر در حوزه آشورشناسی و مطالعات خاور نزدیک این وابستگی بیش از حد به منابع یونانی را به چالش کشیده و بر لزوم بازبینی تاریخ ماد از منظر متون خط میخی معاصر تأکید کرده است. این مقاله چهار جنبه کلیدی از حکومت ماد را که در روایت هرودوت آمده است، بررسی کرده و آن‌ها را با شواهد خط میخی مقایسه می‌کند: ماهیت حکومت مادی، وجود یک سلسله سلطنتی واحد، تعداد و توالی پادشاهان ماد و رابطه احتمالی خویشاوندی یا تحت‌الحمایگی میان ماد‌ها و پارسیان پیش از ظهور کورش بزرگ. هدف این پژوهش، ارائه بازسازی دقیق‌تری از تاریخ مادها بر اساس منابع اصلی و تحلیل انتقادی آن‌ها است. با استناد به متون خط میخی، این پژوهش بررسی می‌کند که چگونه در اواخر سده هفتم پیش از میلاد، اتحاد میان ماد‌ها منجر به شکل‌گیری نیرویی تازه در خاور نزدیک شد که در نهایت سقوط یکی از قدرتمندترین امپراتوری‌های آن زمان را رقم زد. افزون بر این، مقاله به این پرسش می‌پردازد که آیا پیش از ظهور هخامنشیان، حکومتی یکپارچه در سرزمین ایران وجود داشته است یا خیر. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که برای بازسازی تاریخ ماد، رویکردی ترکیبی که هم منابع یونانی و هم متون خط میخی را شامل شود، ضروری است. بااین‌حال، باید این منابع را با دیدی انتقادی ارزیابی کرد. هرچند هرودوت جزئیات ارزشمندی ارائه می‌دهد، روایت او نباید بدون بررسی و تطبیق با شواهد معاصر پذیرفته شود، به‌ویژه زمانی که با متون خط میخی هم‌خوانی ندارد. این متون، علی‌رغم محدودیت‌هایشان، تصویری بی‌واسطه‌تر از پویایی‌های سیاسی و تحولات تاریخی آن دوره ارائه می‌دهند.

مقاله پژوهشی

قلعۀ اِسپی روز یا اِسپِرز: مکان یابی قلعۀ اِسپی روز مقر ملک اسکندر بادوسپانی در روستای زانوس در غرب مازندران

حمیدرضا پاشازانوس

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 51-78

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.376992.473714

چکیده

در دوران تاخت و تاز اعراب به خاک ایران، یزدگرد سوم (حکومت حدود ۶۳۲-۶۵۱ میلادی)، زمامداری طبرستان را به گیل گاوباره، نواده شاهنشاه ساسانی، جاماسپ (حکومت حدود ۴۹۶ میلادی) سپرد. اندکی پس از آن، بادوسپان ... بیشتر در دوران تاخت و تاز اعراب به خاک ایران، یزدگرد سوم (حکومت حدود ۶۳۲-۶۵۱ میلادی)، زمامداری طبرستان را به گیل گاوباره، نواده شاهنشاه ساسانی، جاماسپ (حکومت حدود ۴۹۶ میلادی) سپرد. اندکی پس از آن، بادوسپان نخست، فرزند گیل گاوباره، در سال ۶۶۵ میلادی با گشودن رویان، دودمان بادوسپانیان را بنیان نهاد که تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری بر بخش‌هایی از طبرستان فرمان راندند. حکومت بادوسپانیان تا اواسط سده نهم هجری، یکپارچه و پابرجا بود، اما پس از مرگ ملک کیومرث بن بیستون، این خاندان به دو شاخه تقسیم شد؛ گروهی به رهبری ملک کاوس در نور و گروهی دیگر به رهبری ملک اسکندر در کجور، بر قلمرو بادوسپانیان حکم راندند. در کشاکش و ستیز میان این دو برادر، قلعه‌های مازندران اهمیتی شگرف یافتند و تسلط بر آنها، نقشی حیاتی در بقای هر یک از آنان ایفا می‌کرد. بر اساس متون تاریخی، برخی از آنها حتی پیش از ورود اعراب به مازندران بر فراز قله‌های سر به فلک کشیده رشته کوه‌های البرز ساخته شده بودند. برای نمونه، می‌توان از سه قلعه‌ی پولاد در بلده نور، قلعه‌های کجور و اسپی‌روز در منطقه کجور در غرب مازندران یاد کرد که بر طبق گزارش مورخان سده‌های میانه، در نبردهای میان حاکمان غرب مازندران اهمیت بسیار داشتند. قلعه‌ی پولاد و کجور مکان‌یابی شده‌اند، اما قلعه‌ی اسپی‌روز هنوز در هاله‌ای از ابهام و ناشناختگی باقی‌مانده است. همواره در میان مورخان اعصار گذشته، پیرامون مکان قلعه‌ی اسپی‌روز، گمانه‌زنی‌هایی مطرح بوده است. مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی و جستار در اسناد محلی طبرستان، متون تاریخی و نیز کاوش و بازدید از قلعه‌ی اسپرِز در روستای زانوس در کجور مازندران، به مکان‌یابی این قلعه بپردازد. مدعای پژوهشگر این است که قلعه‌ای در کوه‌های اسپرِز روستای زانوس کجور قرار دارد که در میان مردمان محلی از دیرباز تاکنون به «قلاع» یا «قلاع گردن» آوازه داشته و به گمان بسیار، همان قلعه‌ی اسپی‌روز است که سرانجام در پی یورش لشکریان صفوی به کجور، مانند قلعه‌ی کجور ویران گشت

مقاله پژوهشی

بازتاب جغرافیای سیاسی در شکل گیری و تحول مجمع خدایان عیلامی

حمیدرضا پیغمبری

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 79-106

https://doi.org/10.22059/jhss.2024.379629.473730

چکیده

مجمع خدایان عیلامی در تاریخ پر فراز و نشیب و طولانی عیلام از زمان عهدنامۀ نرام- سین اکّدی و هیته پادشاه سلسلۀ اوان در اواخر هزارۀ سوم ق.م. تا روزگار هخامنشی که هنوز الواحی به زبان عیلامی به نگارش درمی آمد، ... بیشتر مجمع خدایان عیلامی در تاریخ پر فراز و نشیب و طولانی عیلام از زمان عهدنامۀ نرام- سین اکّدی و هیته پادشاه سلسلۀ اوان در اواخر هزارۀ سوم ق.م. تا روزگار هخامنشی که هنوز الواحی به زبان عیلامی به نگارش درمی آمد، تغییراتی را به همراه داشت. بررسی علل و عوامل فراز و فرود جایگاه و منزلت خدایان گوناگون در دین عیلامی موضوع فرعی و ضمنی تحقیقاتی بوده است که دربارۀ دین در عیلام نوشته شده اند. نوشتار حاضر بدین منظور نگرشی جغرافیایی به پانتئون عیلامی را مد نظر دارد. در پادشاهی عیلام، شوش که در نواحی جلگه ای خوزستان واقع‌شده و متأثر از فرهنگ میان رودان بود، مهم ترین شهر و پایتخت سیاسی به شمار میآمد. از این رو، پادشاهان عیلام همواره به اهداف سیاسی به خدای حامی این شهر یعنی اینشوشینک تمسک می جستند. با شکل گیری حکومت های فراگیر عیلامی به ویژه در دورۀ عیلام میانه، خدایان نواحی کوهستانی نیز در شوش احترام و منزلتی فراوان یافتند. در این میان مخصوصاً زوج مقدس انشانی نپیریشه (خدای اعظم) و کیریریشه (الهه بزرگ) قابل ذکر هستند که نقش برجستۀ کورنگان به شکلی کاملاً نمادین اهمیت بنیادین پیوند آنها را در باورهای عیلامیان به عنوان آسمان/پدر و زمین/مادر نشان می دهد؛ بنابراین، ترکیب این سه خدا در رأس پانتئون عیلامی با عنوان سلطنتی «پادشاه انشان و شوش» مطابقت دارد که خود نشان‌دهندۀ عناصر اصلی ساختار سیاسی و فرهنگی عیلام است.

مقاله پژوهشی

بازشناسی مفهوم «دستک» در کاربرد ایرانی، از دیدگاه سندشناسی

حسن زندیه؛ حسین صومعه

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 107-133

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.387398.473764

چکیده

«دستک»، واژه‌ای فارسی با معانی پرشمار در حوزة جغرافیای تاریخی زبان فارسی، به‌ویژه ایران و هند است. این واژه، هر چند در میان اسناد فارسی هند، به عنوان گونه‌ای از احکام دیوانی شناخته می‌شود، ... بیشتر «دستک»، واژه‌ای فارسی با معانی پرشمار در حوزة جغرافیای تاریخی زبان فارسی، به‌ویژه ایران و هند است. این واژه، هر چند در میان اسناد فارسی هند، به عنوان گونه‌ای از احکام دیوانی شناخته می‌شود، امّا در گسترة جغرافیای تاریخی ایران با حوزة مفهومی واژة «دفتر» همپوشانی دارد، چنانکه در ترکیبات عطفی همچون دفترودستک، دستک‌ودفتر، دفتردستک و دستک‌دفتر نیز رواج یافته؛ گرچه، کاوش در واژه‌نامه‎ها و بازبینی متون بیانگر اخص بودن معنای واژة «دستک» نسبت به مفهوم واژة «دفتر» است. پژوهش حاضر، با بهره از روش توصیفی-تحلیلی و به یاری‌ تجزیه‌وتحلیل داده‌های منابع کتابخانه‌ای، همراه با دریافته‌های بررسی سندشناسی؛ شناسایی «دستک» به عنوان یک اصطلاح و ماهیّت برخوردار از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی قابل تمایز و تشخیص مرتبط با ادبیات سندشناسی ایران را آرمان خویش نهاده است. بر پایة یافته‌های پژوهش پیش رو، دستک‌ها از دیدگاه شکل ظاهری، دفترهای کوچک بغلی سردستیِ ته‌بندی و شیرازه‌بندی‎شده به شیوة بیاضی (از عرض) با جلد (غالباً) مقوایی دارای پوشش چرم، پارچه یا روغنی هستند و از دیدگاه محتوایی، در چهار زمینة کلیِ «حساب‌های روزانه»، «سررشته و فهرست اموال»، «یادداشت‌ها و نوشته‌های مهم» و کاربرد ویژة دیوانی «بایگانی اسناد فرد» شناسایی می‌شوند. سرانجام اینکه دستک‌ها را از دیدگاه سندشناسی، نه به مثابة گونه‌ای خاص از اسناد، بلکه باید در کارکرد یک قالب فیزیکی، محمل تجمّعی یا پوشه بازشناسی نمود که در آن‌ها حساب‌های سیاقی، فهرست‌ها، اسناد و مدارک، یادداشت‌ها، شعرها و دیگر نوشتارهای دارای اهمیّت برای دارنده، درج و ماندگار شده‌اند

مقاله پژوهشی

مردان قُرَظی و کنشگری آنان پس از سال پنجم هجری

بشیر سراجی؛ مهدی مجتهدی؛ اصغر منتظرالقائم

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 135-168

https://doi.org/10.22059/jhss.2024.379951.473732

چکیده

قرظیان، قریظیان ‌یا‌ همان بنی‌قریظه یکی از گروه‌های جامعه ‌یهودی بودند که از چند ‌سده پیش از هجرت در یثرب حضور داشتند. آنان پس از هجرت با مسلمانان در تعامل بودند تا اینکه در پی نزاع سال پنجم هجری شرایط ... بیشتر قرظیان، قریظیان ‌یا‌ همان بنی‌قریظه یکی از گروه‌های جامعه ‌یهودی بودند که از چند ‌سده پیش از هجرت در یثرب حضور داشتند. آنان پس از هجرت با مسلمانان در تعامل بودند تا اینکه در پی نزاع سال پنجم هجری شرایط به گونه دیگری رقم خورد. وجود جمعی از افراد به عنوان بازماندگان بنی‌قریظه مورد اتفاق است. بر اساس گزارش‌های مشهور، آنان توبه‌کننده از پیمان‌شکنی و زنان و کودکان بودند؛ اما برخی از گزارش‌ها افزون بر آن، مردانی که قلعه را ترک کرده‌اند و دیگر ساکنان را نیز جزو بازماندگان به شمار می‌آورند. مسئله اصلی مقاله آن است که رد پایی از مردان قرظی بیابد و نقش بازماندگان بنی‌قریظه را در عرصه‌های مختلف پس از سال پنجم نشان دهد. نقش مردان یا فرزندان و نوادگان مذکر قرظی و کنشگری آنان در دهه‌ها و سده‌های بعد حائز اهمیت است. این پژوهش به حضور قابل توجه حدود چهل مرد از آنان پرداخته و با روش توصیفی ـ تحلیلی ‌کوشیده توضیح دهد که مشارکت قرظیان در کدام زمینه‌ها بیشتر بوده است. نتایج نشان می‌دهد. ریشه برخی از روایات و گزارش‌های مرتبط با یهود و بنی‌قریظه در متون مسلمانان، اعم از تاریخ، حدیث، تفسیر و مانند آن، به این افراد می‌رسد یا حداقل نام آن‌ها در لایه‌های میانی اسنادِ آن روایات وجود دارد.

مقاله پژوهشی

خوانش انتقادی روایت افلاطون از رویارویی‌های نظامی هخامنشیان و یونانیان در رسالة سقراطی منکسنوس

اسماعیل سنگاری؛ فرزاد رفیعی فر

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 169-192

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.385806.473755

چکیده

افلاطون در محاورة منکسنوس ضمن شرح گفتگویی میان سقراط و جوانی موسوم به منکسنوس، خطابهای در رثا و ستایش شهیدان جنگی آتنی نقل کرده و تدوین آن را به آسپاسیا، معشوقة پریکلس سیاستمدار شهیر آتنی منسوب ... بیشتر افلاطون در محاورة منکسنوس ضمن شرح گفتگویی میان سقراط و جوانی موسوم به منکسنوس، خطابهای در رثا و ستایش شهیدان جنگی آتنی نقل کرده و تدوین آن را به آسپاسیا، معشوقة پریکلس سیاستمدار شهیر آتنی منسوب میکند. در خطابة مذکور دلاوریها و عملکرد جنگاوران آتنی در برابر سپاهیان هخامنشی به مثابة برگی زرین در تاریخ این دولت-شهر ستوده شده است. اشارات موجود در این خطابه بیش از هر چیز از روایتی پذیرفته‌شده و نظرگاهی کانونی در باب نبردهای هخامنشیان و یونانیان پرده برمیدارد که به طور ویژه از سوی خطیبان و سیاستمداران آتنی مورد تأیید قرار میگرفت. در حقیقت خطابة منسوب به آسپاسیا که با توجه به شواهد موجود بر اساس اسلوب و چارچوب متداول خطابههای تدفین سربازان درگذشتة آتنی به رشتة تحریر درآمده است، نگرش مورد تأیید و دلخواه آتنیها از رویاروییهای نظامی یونانیان در برابر قوای نظامی هخامنشیان را بازنموده و بدینسان نمایانندة سیمایی منحصر به فرد، محدود به مکان و زمانی مشخص و متمایز، از ساختار نظامی و سیاسی فرمانروایی هخامنشی در نظر اهالی آتن، معاصر حیات این شاهنشاهی است. در پژوهش حاضر جنبههای مختلف این نگرش با استفاده از شیوة مطالعات توصیفی-تحلیلی بررسی شده و سیمای پذیرفته شدة هخامنشیان در اندیشة سیاسی معاصران آتنی آن در بوتة نقد و ارزیابی تطبیقی با سایر منابع موجود قرار گرفته است.

مقاله پژوهشی

آداب نشستن و ایستادن در گردهمایی‌های عمومی دربار صفوی

علی مشهدی رفیع

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 193-218

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.380234.473734

چکیده

اهمیت ترتیب نشستن و ایستادن درباریان در یک نشست و معنادار بودن الگوی محل استقرار صاحب‌منصبان در یک جلسه از جمله عناصر جاری و ساری در دربارهای ایرانی است که حتی در گزارش‌های تاریخی پیش از عصر صفوی ... بیشتر

مقاله پژوهشی

سنگ‌نگاره های سرپل ذهاب

بهزاد مفیدی نصرآبادی

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 219-263

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.389950.473780

چکیده

سنگ‌نگاره‌های واقع در گذرگاه سرپل ذهاب طی دو قرن گذشته بارها در مقالات و کتب مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. از همان ابتدا، اهمیت راهبردی این گذرگاه در رشته کوه‌های غربی زاگرس برای محققین ... بیشتر سنگ‌نگاره‌های واقع در گذرگاه سرپل ذهاب طی دو قرن گذشته بارها در مقالات و کتب مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. از همان ابتدا، اهمیت راهبردی این گذرگاه در رشته کوه‌های غربی زاگرس برای محققین روشن بود. این معبر همواره یک از نقاط کلیدی در راه ارتباطی بین فلات ایران و میان روان محسوب می‌شده و از این‌رو از اهمیت راهبردی سیاسی و اقتصادی ویژه‌ای برخوردار بوده است. وجود کتیبه‌هایی به خط میخی و به زبان اَکدی بر روی دو مورد از این نقوش، اطلاعات ارزشمندی دربارۀ پیشینۀ تاریخی آنها فراهم کرده است. در میان این آثار، سنگ‌نگاره‌ای که بر اساس متن کتیبه‌اش به شاه لولوبی، «آنوبانینی»، نسبت داده‌شده، بیش از سایرین شناخته‌شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. با این حال، بررسی این متون همواره با دشواری‌هایی همراه بوده است، زیرا ارتفاع زیاد کتیبه‌ها و دشواری دسترسی، خوانش دقیق آنها را محدود کرده است. به‌ویژه، دومین کتیبه که بانی آن ناشناخته باقی‌مانده، تنها یک‌بار مورد مطالعه قرار گرفته است و بسیاری از جنبه‌های ترجمۀ آن همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با این وجود، فرضیات مطرح‌شده در دهه‌های اخیر دربارۀ پادشاه سازندۀ این سنگ‌نگاره و بازسازی‌های پیشنهادی در زمینۀ ترجمۀ آن، اغلب به‌عنوان واقعیت‌های تاریخی پذیرفته شده‌اند. این مقاله می‌کوشد علاوه بر معرفی کامل سنگ‌نگاره‌های این محوطه و بررسی پیشینۀ مطالعات انجام‌شده، ترجمۀ کتیبه‌ها و فرضیات مطرح‌شده دربارۀ آنها را به‌طور دقیق تشریح کند. هدف از این کار، کمک به درک بهتر مبانی علمی این فرضیات برای پژوهشگران ایرانی است. امید است که این پژوهش ضرورت یک بررسی تکمیلی و دقیق‌تر از نقوش و به‌ویژه کتیبۀ دوم (نقش برجسته شماره 1) را برای دانش‌پژوهان تاریخ ایران باستان روشن سازد

مقاله پژوهشی

بازشناسی تاریخی و باستان‌شناسی راه‌های ارتباطی شهر اسلامی جرجان در شبکه ارتباطی چندگانه آن در شمال‌شرق ایران

جمیله منصوری جزآبادی؛ محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار؛ محمد مرتضایی

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 265-294

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.379516.473729

چکیده

در طول شش قرن نخست دوران اسلامی، شهر جرجان به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه جرجان، شناخته میشد. جرجان با شهرهای مهمی چون نیشابور، ری، آمل و خوارزم از طریق خشکی و با شهرهای نواحی خزر و ورای آن از طریق دریا، ... بیشتر در طول شش قرن نخست دوران اسلامی، شهر جرجان به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه جرجان، شناخته میشد. جرجان با شهرهای مهمی چون نیشابور، ری، آمل و خوارزم از طریق خشکی و با شهرهای نواحی خزر و ورای آن از طریق دریا، روابط تجاری و مراودات فرهنگی برقرار کرده بود. لذا پرسش اصلی پژوهش چنین در نظر گرفته شد که راه‌های مواصلاتی شهر جرجان، در طول حیاتش، از سده‌های نخستین اسلامی تا زمان حمله مغول که سبب تخریب این شهر گردید، چه مسیرهایی بوده است؟ با توجه به شناسایی مکان احتمالی یکی از دروازه‌های حصار شهر توسط نگارندگان در جریان پژوهش، آیا بین جادههای منتهی به شهر و این دروازه ارتباط معناداری می‌توان یافت؟ این پژوهش با استفاده از منابع مکتوب تاریخی و شواهد باستانشناسی و با روش کتابخانه ای و رویکرد توصیفی و تحلیلی انجام شده است. تحقیقات انجام‌شده، به شناسایی جاده‌های پیونددهنده شهر جرجان با نیشابور، ری، شهرهای طبرستان، خوارزم و بندر آبسکون منجر شد و تعداد زیادی از اماکن بین راهی و ایستگاه‌های این مسیرها نیز به طور دقیق مکان‌یابی شد. با توجه به موقعیت دروازه‌ی احتمالی مکشوفه، نتیجه پژوهش انجام‌شده نشان می‌دهد، این دروازه برای ارتباط شهر جرجان و بندر آبسکون مورداستفاده قرار می‌گرفته است. همچنین احتمال ضعیفی وجود دارد که این دروازه با جاده بکرآباد- استرآباد یا جاده‌های منتهی به خوارزم و دهستان نیز دسترسی داشته است.

مقاله پژوهشی

موقوفۀ امام‌قلی‌خان: مشخصات وقفنامه و سرنوشت متولیان مدرسۀ خان شیراز

محمدصادق میرزاابوالقاسمی

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 295-313

https://doi.org/10.22059/jhss.2025.387717.473767

چکیده

مدرسۀ خان از بناهای دورۀ صفوی در شیراز است. این مدرسه در زمینی موسوم به «پای طل» ساخته شد. پای طل از املاک الله‌وردی‌خان (وفات 1022 ق)، حاکم فارس در دورۀ سلطنت شاه‌عباس صفوی (حک‍ 996-1038 ق)، بود. با ... بیشتر مدرسۀ خان از بناهای دورۀ صفوی در شیراز است. این مدرسه در زمینی موسوم به «پای طل» ساخته شد. پای طل از املاک الله‌وردی‌خان (وفات 1022 ق)، حاکم فارس در دورۀ سلطنت شاه‌عباس صفوی (حک‍ 996-1038 ق)، بود. با این حال، احداث مدرسه تا دورۀ حکومت فرزند او، امام‌قلی‌خان (حک‍ 1042-1022 ق)، استمرار داشت. امام‌قلی‌خان در روز شنبه بیست‌وپنجم رمضان 1036 ق وقفنامه‌ای برای مدرسۀ خان تنظیم کرد که موضوع مقالۀ پیش روست. این وقفنامه مهم‌ترین سند تاریخی مدرسۀ خان به شمار می‌رود و بررسی آن می‌تواند در شناخت برخی تحولات فرهنگی و اجتماعی فارس در دورۀ صفوی مفید واقع شود. از این رو، در این مقاله، ضمن ارائۀ مشخصات نسخۀ اصل و رونوشت‌های وقفنامه، ابعاد محتوایی آن با استفاده از شواهد و منابع تاریخی بررسی و تحلیل می‌شود. می‌دانیم که خاندان امام‌قلی‌خان در دورۀ شاه صفی به‌یکباره قلع‌وقمع شدند. تسلسل متولیان و شروط مذکور در وقفنامۀ مدرسۀ خان زمینه‌ای برای تعقیب بازماندگان خاندان امام‌قلی‌خان در این مقاله نیز شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که امام‌قلی‌خان اندکی پیش از وفات شاه عباس بخش قابل توجهی از املاک خود را، ضمن دو وقفنامه، حبس کرد و تولیت آنها را به فرزند ارشد خود، صفی‌قلی‌خان، سپرد. این اقدام، چه‌بسا، تدبیر او برای حفظ ماترک خود بود. تمام فقرات موقوفۀ امام‌قلی‌خان بر مدرسۀ خان در فارس واقع شده است و مهم‌ترین آنها همان اراضی پیرامون مدرسۀ خان است که از الله‌وردی‌خان باز مانده بود. شروط امام‌قلی‌خان بر این موقوفه نیز بر دو محور کلی گذاشته شده است: اول تحکیم و تضمین تولیت مدرسۀ خان به نام فرزند ارشد خود، صفی‌قلی‌خان و تعاقب آن در خاندان ذکور او؛ دوم موضوع و محل مصرف درآمدهای رقبات موقوفه. موقوفات مدرسۀ خان - که موقوفۀ امام‌قلی‌خان نیز نامیده می‌شود - عمدتاً از بین رفته است. با این حال، سرگذشت این موقوفه و متولیان آن منجر به سکونت شعبه‌ای از مشعشعیان خوزستان مشهور به سادات مولا در شیراز و شکل‌گیری محله‌ای به نام ایشان در پیرامون مدرسۀ خان شده است

مقاله پژوهشی

مدارس آمریکایی و سیاست‌های آموزشی در دوره پهلوی اول (1304-1320 ه.ش)

نورالدین نعمتی؛ علی شهبانی نصری

دوره 16، شماره 2 ، اسفند 1403، صفحه 315-344

https://doi.org/10.22059/jhss.2024.385450.473752

چکیده

از اقدامات میسیونرهای مسیحی آمریکایی در ایران دوره قاجار، ایجاد مدارسی با سبک آموزشی جدید در نقاط مختلف ایران بود. تا پیش از دوره پهلوی، فعالیت این مدارس کمابیش با سازش یا همکاری حکومت همراه بود؛ ... بیشتر از اقدامات میسیونرهای مسیحی آمریکایی در ایران دوره قاجار، ایجاد مدارسی با سبک آموزشی جدید در نقاط مختلف ایران بود. تا پیش از دوره پهلوی، فعالیت این مدارس کمابیش با سازش یا همکاری حکومت همراه بود؛ اما با روی کار آمدن رضاشاه و تلاش بیشتر حکومت برای نظارت و ایجاد یکپارچگی در نظام آموزشی در سراسر ایران، حکومت آرام آرام نظارت خود را بر مدارس خارجی و از جمله این مدارس بیشتر کرد. قوانین مختلفی تصویب و اجرا شد که به تدریج عرصه را بر مدارس آمریکایی تنگ ‌کرد. به فعالیت مدارسی که قوانین این نظم جدید را نمی‌پذیرفتند به آسانی خاتمه داده می‌شد؛ اما این اقدامات نیز برای اطمینان از فعالیت‌ مدارس آمریکایی در چارچوب قوانین جدید کافی به نظر نمی‌رسید. پژوهش حاضر تلاش دارد به کمک اسناد نویافته مراکز آرشیوی و به شیوه توصیفی تحلیلی به این پرسش‌ پاسخ دهد که تحولات نظام آموزشی در دوره پهلوی اول چگونه بر فعالیت‌های مدارس میسیونری آمریکایی تأثیر گذاشت؟ این پژوهش مدعی است که علیرغم برخی مقاومت‌ها بیشتر مدارس میسیونری آمریکایی تلاش کردند خود را با نظم جدید وفق دهند تا فعالیت آنان با مشکل جدی مواجه نشود. گرچه در نهایت در سال‌های پایانی حکومت پهلوی اول بر اساس برنامه‌های متمرکز وزارت فرهنگ ناچار شدند با فروش کلیه اموال خود به دولت، به فعالیت‌شان خاتمه دهند. به نظر می‌رسد نظارت دولت بر مدارس میسیونری آمریکایی کمتر تابعی از فراز و فرود رابطه سیاسی بوده است. در واقع این پژوهش در پی اثبات این فرضیه است که وزارت معارف/فرهنگ با تدوین و اجرای برنامه متمرکز آموزشی در جهت تقویت راهبرد دولت-ملت، فعالیت مدارس میسیونری آمریکایی را محدود کرد و سپس به فعالیت آنها خاتمه داد

واکاوی علل عدم موفقیت کمپانی انگلیسی مسکوی در ایران عصر صفوی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 23-43

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.353538.473619

چکیده

تجارت بین‌المللی در قرن شانزدهم میلادی شاهد تغییرات ژرفی بود که شکل‌گیری کمپانی‌های تجاری و کشف راه‌های دریایی جدید را می‌توان از مصادیق بارز آن دانست. یکی از نخستین کمپانی‌هایی که در این قرن موجودیت ... بیشتر تجارت بین‌المللی در قرن شانزدهم میلادی شاهد تغییرات ژرفی بود که شکل‌گیری کمپانی‌های تجاری و کشف راه‌های دریایی جدید را می‌توان از مصادیق بارز آن دانست. یکی از نخستین کمپانی‌هایی که در این قرن موجودیت یافت و توانست راه دریایی جدیدی را به تجارت بین‌المللی بگنجاند، کمپانی مسکوی بود. این کمپانی همچنین موفق شد نخستین مناسبات تجاری و دیپلماتیک مستقیم میان انگلستان و ایران را از مسیر دریاهای شمالی و روسیه منعقد کند. اما بعد از دو دهه فعالیت کمپانی در ایران عصر صفوی، این مؤسسۀ بازرگانی از ادامۀ فعالیت‌های تجاری در ایران صرف‌نظر کرد و جوامع تجاری انگلستان، ارتباط با ایران را از مسیرهای دیگری پیگیری کردند. این پژوهش به دنبال پاسخ به این مسئله است که چرا کمپانی انگلیسی مسکوی از استمرار تجارت با ایران از طریق دریایی شمال و روسیه صرف‌نظر کرد و چه عواملی در اتخاذ چنین تصمیمی مؤثر بودند. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به دنبال بررسی علل قطع روابط تجاری میان ایران و انگلستان در نیمۀ دوم قرن شانزدهم میلادی برای برهه‌ای از زمان است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مناسبات سیاسی میان دولت‌های صفوی، عثمانی، روسیه و انگلستان با یکدیگر و نتایج ناشی از آن مانند جنگ‌ها، صلح‌ها، رقابت‌ها و تیرگی روابط میان آن دولت‌ها تأثیرات سوئی بر عملکرد کمپانی گذاشت. شرایط جغرافیایی و امنیتی حاکم بر مسیر مورد استفادۀ کمپانی نیز موانع عدیده‌ای را بر سر راه بازرگانان انگلیسی ایجاد می‌کرد. علاوه بر عوامل مذکور، تجار انگلیسی پس از پشت‌سرگذاشتن این مشکلات و سختی‌ها، خود را با رقبای کهنه‌کار و پرتجربه‌ای مانند ترک‌ها، ونیزی‌ها و ارامنه در بازارهای ایران مواجه می‌دیدند. مجموع این موانع مدیران کمپانی مسکوی در لندن را به ترک تجارت با ایران از طریق راه‌های شمالی متقاعد کرد.

کنشگری نخبگان محلی در حکمرانی فارس؛ نمونه پژوهی: خاندان مشیرالملک (1177 - 1293 ق)

دوره 10، شماره 2 ، اسفند 1397، ، صفحه 59-78

https://doi.org/10.22059/jhss.2019.248030.472918

چکیده

نخبگان محلی و دیوانی، همواره از گروه‌های تأثیرگذار سیاسی و اجتماعی در ایالت فارس بودند که ادارة حکمرانی فارس به عملکرد این کنشگران بستگی داشت؛ ازاینرو، تحلیل و واکاوی رویدادهای تاریخی فارس، مستلزم ... بیشتر نخبگان محلی و دیوانی، همواره از گروه‌های تأثیرگذار سیاسی و اجتماعی در ایالت فارس بودند که ادارة حکمرانی فارس به عملکرد این کنشگران بستگی داشت؛ ازاینرو، تحلیل و واکاوی رویدادهای تاریخی فارس، مستلزم شناخت و تبیین روابط این نخبگان با دیگر عناصر مؤثر در این ایالت است. خاندان مشیرالملک با حضور نیمقرنی (1240- 1293ق) در منصب وزارت فارس، ازجملة این نخبگان محلی بودند که ثروت، قدرت و اعتبار فراوانی داشتند. باتوجهبه نفوذ تأثیرگذار این خاندان در حیات اجتماعی سیاسی فارس، در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی، به کنشگری این خاندان در حکمرانی فارس پرداخته میشود. یافتههای این پژوهش نشان می‌دهد که باتوجهبه آرایش نیروهای سیاسی و توزیع و تمرکز قدرت در ایالت فارس، خاندان مشیرالملک با تکیه بر منابع قدرت، برای دستیابی به منافع (طبقاتی، شخصی، عمومی و معنوی ...) خود به تعامل و رقابت با دیگر نخبگان محلی بهویژه خاندان‌های قشقایی و قوامالملک پرداختند. فعالیت‌های اجتماعی- اقتصادی آنها در ورای عملکرد سیاسی نقش مؤثری در ارتقأ جایگاهشان داشت. همچنین نتایج حاصل از پژوهش، اطلاعات دقیقی از چگونگی ورود و عملکرد این خاندان، به‌ویژه مشهورترین فرد آن میرزا ابوالحسنخان مشیرالملک (1226- 1303ق) ارائه می‌دهد.

خاستگاه سرپوش در نخستین سکه‌های اشکانی (از ارشک یکم تا مهرداد یکم)

دوره 11، شماره 2 ، اسفند 1398، ، صفحه 21-41

https://doi.org/10.22059/jhss.2019.276734.473087

چکیده

در بررسی سکه‌های نخستین اشکانیان، پژوهشگران بیشتر بر میراث یونانی‌مآبی و پارسی-هخامنشی به‌عنوان عناصر مسلط تأکید می‌کنند و عناصر سکایی عموماً نادیده انگاشته می‌شوند. یکی از نقش‌مایه‌های این سکه‌ها، ... بیشتر در بررسی سکه‌های نخستین اشکانیان، پژوهشگران بیشتر بر میراث یونانی‌مآبی و پارسی-هخامنشی به‌عنوان عناصر مسلط تأکید می‌کنند و عناصر سکایی عموماً نادیده انگاشته می‌شوند. یکی از نقش‌مایه‌های این سکه‌ها، سرپوش قائم نوک‌تیزی است که بر سر شاه قرار دارد. مسئلة اصلی پژوهش، بررسی خاستگاه سرپوش شاهان نخست اشکانی است که عموماً متأثر از سکه‌های شهرب‌های هخامنشی و فرهنگ پارسی انگاشته می‌شود. فرضیة این مقاله، احتمال سکایی‌بودن این سرپوش باتوجه‌به خاستگاه سکایی اشکانیان است. مقالة حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و مقایسة این سرپوش با نقش‌مایه‌های هخامنشی، سکایی و یونانی و توصیفات‌ متون کلاسیک، به بررسی این خاستگاه بپردازد. مقایسة این سرپوش‌ها با سرپوش شهرب‌ها، موارد نقش‌مایه‌های دورة هخامنشی و هنر یونانی کلاسیک نشان می‌دهد که این سرپوش برخلاف موارد پارسی که نرم و فاقد برجستگی هستند، شباهت چشمگیری با سرپوش‌های بیابان‌گردان سکایی دارد که در هنر هخامنشی و یونانی به‌صورت قائم به تصویر کشیده شده‌اند؛ درنتیجه، می‌توان گفت سرپوش نخستین اشکانیان گونه‌ای از سرپوش ایستاده و نوک‌تیز سکایی است که مختص اپرنی‌ها یا قبایل داهه بوده است. ردِّ پای سرپوش سکا‌ها در متون کلاسیک نیز دیده می‌شود که از آن به نام کورباسیا یاد شده است. بررسی اصطلاحات سرپوش‌ها در این متون نشان می‌دهد واژة کورباسیا که در آغاز تنها مختص سرپوش سکا‌ها بوده است، بعدها با سرپوش بلند و دندانه‌دار پارسی مختص شاه بزرگ هخامنشی خلط شده و این دو، همسان ‌پنداشته شده‌اند. گذشته از ارتفاع سرپوش‌ها، ظاهراً آنچه به این همسان‌انگاری کمک کرده است، وجود محافظ گردن در هر دو سرپوش بوده است.

وضعیت اقتصادی کوشانیان و عوامل تاثیرگذار بر آن

دوره 10، شماره 2 ، اسفند 1397، ، صفحه 137-152

https://doi.org/10.22059/jhss.2018.246097.472908

چکیده

شناسایی وضعیت اقتصادی کوشانیان در مطالعات تاریخی کوشانیان و آسیای مرکزی اهمیّت زیادی دارد؛ برای این منظور، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و دامداری، صنایع‌دستی و درآمد معابد بودایی به عنوان اصلیترین ... بیشتر شناسایی وضعیت اقتصادی کوشانیان در مطالعات تاریخی کوشانیان و آسیای مرکزی اهمیّت زیادی دارد؛ برای این منظور، تجارت و بازرگانی، کشاورزی و دامداری، صنایع‌دستی و درآمد معابد بودایی به عنوان اصلیترین مؤلفهها در شناسایی وضعیت اقتصادی کوشانیان انتخاب شدند. بهرغم اینکه هرکدام از این مؤلفه‌ها نقش اساسی در رونق اقتصادی کوشانیان داشتهاند، کمتر موردتوجه پژوهشگران قرار گرفتهاند. بررسی و تحلیل فعالیت‌های اقتصادی کوشانیان، به‌ویژه فعالیت‌های تجاری و عوامل تأثیرگذار بر آن، از اهداف این پژوهش است؛ لذا با طرح این پرسش که علت پیشرفت و رونق اقتصادی کوشانیان چه عواملی بوده و چگونه این رونق اقتصادی صورت گرفته، نقش هریک از مؤلفه‌های مزبور در وضعیت اقتصادی کوشانیان به طور جداگانه بررسی و وواکاوی شده است. نتایج بررسیها نشان داد که از بین تمام مؤلفه‌های تعیین‌شده، تجارت خارجی با کشورهایی همچون چین، هند، ایران و یونان را که عمدتاً در مسیر جاده ابریشم قرارداشتند، باید اصلیترین عامل در شکوفایی و رونق اقتصادی کوشانیان به‌حسابآورد. همچنین مشخص شد که اگرچه قلمرو جغرافیایی کوشانیان امکانات لازم برای شکوفایی اقتصادی را در اختیار آنان قرارداده بود، اما این حاکمان باتدبیر کوشانی بودند که با اتخاذ سیاست‌های درست و تأمین امنیت، زمینة استفاده از امکانات زیست‌محیطی را برای دستیابی به اقتصادی پررونق و شکوفا تأمین کردند.

سیاست اقتصادی صفویه و تأثیر آن بر سقوط دولت

دوره 10، شماره 2 ، اسفند 1397، ، صفحه 97-116

https://doi.org/10.22059/jhss.2019.234188.472821

چکیده

در زمینۀ بررسی سقوط نظام‌های حکومتی تاریخ ایران عهد اسلامی، یکی از دلایل متعددی که از سوی پژوهندگان مطرح شده، علل و عوامل اقتصادی است که در برخی پژوهشهای نویسندگان معاصر با هدف بررسی ریشههای اقتصادی ... بیشتر در زمینۀ بررسی سقوط نظام‌های حکومتی تاریخ ایران عهد اسلامی، یکی از دلایل متعددی که از سوی پژوهندگان مطرح شده، علل و عوامل اقتصادی است که در برخی پژوهشهای نویسندگان معاصر با هدف بررسی ریشههای اقتصادی انحطاط و برافتادن حکومتها دنبال می‌شود. دربارة عوامل زوال و سقوط حکومت صفویه (1135-907ه.ق) نیز تأمل در چگونگی تغییرات زیانبار اقتصادی از میانۀ سدۀ 11 هجری قمری/ 17 میلادی، می‌تواند به روشنشدن علل سقوط این حکومت و نیز باورهای نادرست دربارة توسعة اقتصادی در سرتاسر دورة صفوی کمک کند. این مقاله میکوشد تا به شیوۀ تحقیقات نظری، با استناد به منابع نوشتاری معتبر، از ضعف ساختارهای بنیادین اقتصاد ایران در اواخر عصر صفوی و نقش عوامل متعددی نظیر انحصارگرایی دولتی، کاهش عواید ترانزیت کالا، ناهمگونی توان تجارت خارجی، بیتوجهی به بهینهسازی کشاورزی و... و تأثیر آن بر زوال نظام سیاسی سخن به میان آورد. نتیجۀ بهدستآمده مشخص می‌کند که چگونه عوامل متعدد داخلی همچون انحصارطلبی دولت و ضعف برنامهریزی اقتصادی و نیز مشکلات حاصل از جنگ و بی‌سامانی از یکسو و عوامل خارجی همانند افزایش توان مالی و تجاری رقیبان خارجی و آسیبهای ناشی از تحدید نظارت و تهدید مرزها ، به فروپاشی ساختار اقتصادی ایران و سپس سقوط دولت صفویه منجر شد.

تعداد دوره‌ها	15
تعداد شماره‌ها	38
تعداد مقالات	302
تعداد نویسندگان	391
تعداد مشاهده مقاله	557,101
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	296,553
نسبت مشاهده بر مقاله	1844.71
نسبت دریافت فایل بر مقاله	981.96
-----------------------------------------
تعداد مقالات ارسال شده	1,314
تعداد مقالات رد شده	870
درصد عدم پذیرش	66
تعداد مقالات پذیرفته شده	218
درصد پذیرش	17
زمان پذیرش (روز)	237
تعداد پایگاه های نمایه شده	9
تعداد داوران	452

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

بانک ها و نمایه نامه ها

ابر واژگان