نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• زینب تمسکی

محقق مستقل، دانش‌آموخته دکتری معماری (تاریخ و تئوری) دانشگاه شهید بهشتی، فلوی سابق موسسة حامی علوم انسانی

چکیده

پارسه، مجموعه کاخ‌هایی شهره به تختِ جمشید، در گفتمان‌‌های ملی‌گرایی عصر پهلوی به نمادی از هویت «ملی» ایران بدل شد. در این گفتمان‌های ملی‌گرایانه، ایرانِ پیش و پس از فتح و غلبة مسلمانان به صورت دو گذشته با دو هویت‌ مستقل صورت‌بندی شده است. چنین صورت‌بندی‌ای از تاریخ ایران پیوندهای پیشین برساخته میان تخت‌جمشید و گذشتة پس از اسلام ایران را نادیده می‌گرفت. در همین دوران، علی‌اکبر بصیری، بازنشستة ادارة فرهنگ و رئیس کتابخانة ملی شیراز، راه متفاوتی در فهم پارسه در پیش گرفت. کتاب یصیری، پرتو وحید در اسرار تخت جمشید، گذشتة ایران را به منزلة کلی واحد و بی‌گسست می‌بیند و مراحل سلوک صوفیانه را در بستر اثری از معماری یادمانی ایران باستان روایت می‌کند. این مقاله متاخرترین نشانه‌های ذهنیتی دیرپا از نسبت تخت‌جمشید و حلقه‌های تصوف را آشکار می‌کند و به فهم وجهی از نحوة ترکیب لایه‌های هویتی ایرانی، درآستانة تحول گفتمان‌های ملی‌گرایی، مدد می‌رساند. با تحلیل محتوای کتاب و زمینه‌ی فکری شیراز دهه ۱۳۳۰، روشن می‌شود پروژة فکری بصیری پیشگام مفاهیم مشابهیست که در چارچوب «انقلاب آرام» علی میرسپاسی صورت‌بندی شده‌اند. همچنین نشان داده می‌شود که این شعر در تقابل با گفتمان ضدتصوف زمانه، و در حاشیه‌ی گفتمان ملی‌گرایی پهلوی، بدیلی برای روایت رسمی هویت ملی عرضه می‌کند. از سوی دیگر، بررسی بازنمایی تخت‌جمشید در این شعر، نقش مکان‌های تاریخی را در شکل‌دهی به حافظه، معنا و هویت فردی و جمعی برجسته می‌سازد. بدین‌ترتیب، مقاله نه‌تنها متنی مغفول، بلکه تصویری از پیچیدگی مناسبات تصوف، حافظه تاریخی، هویت ملی و تحولات گفتمانی ایران مدرن معرفی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

• روایت هویت
• ایران باستان و ایران اسلامی
• دورة پهلوی دوم
• تصوف ذهبیه
• تخت‌جمشید

موضوعات

• تاریخ

عنوان مقاله [English]

Unifying Two Pasts: Sufi Nationalism and Iranian Antiquity in Basiri’s Secrets of Persepolis

نویسنده [English]

• Zeinab Tamassoki

Independent Researcher

چکیده [English]

Persepolis, the ceremonial Achaemenid complex also known as Takht-e Jamshid, became a central symbol of national identity in Pahlavi-era nationalist discourse. These discourses often structured Iran’s Islamic and pre-Islamic pasts as distinct and discontinuous temporalities, overlooking earlier modes of integration that had once linked Persepolis to Iran’s post-Islamic heritage. This historical compartmentalization also suspended previous reinterpretations of the site that had emerged after the Muslim conquest. In contrast, Ali-Akbar Basiri—a retired official of the Ministry of Culture and head of the National Library of Shiraz—offered an alternative vision. His long narrative poem Partow-e Vahid dar Asrār-e Takht-e Jamshid presents Iran’s past as a unified, continuous whole, mapping the Sufi path of spiritual ascent onto the monumental architecture of ancient Iran. This modern instance of identity formation shows how Sufi metaphysics could weave together Islamic–Shiʿi and ancient Iranian layers of identity into a single mystical worldview, in which time is conceived not linearly but cyclically. In this mystical hermeneutic, the “correspondence between the spiritual stations on the path toward God and the physical forms of Persepolis” becomes possible. Darius, imagined as an embodiment of the insān-e kāmel, guides the seeker on this symbolic journey aided by the Prophet and Imam ʿAlī.

This article reveals a late expression of a long-standing imagination linking Persepolis and Iranian Sufism. By analyzing the poem’s content and its 1950s Shiraz context, it situates Basiri’s work as a forerunner to ideas later theorized under Ali Mirsepassi’s “quiet revolution,” and as a mystical counterpoint to anti-Sufi narratives.

کلیدواژه‌ها [English]

• Identity Narrative
• Ancient and Islamic Iran
• Twentieth Century
• Zahabiyya Sufi Order
• Persepolis