مغولان پس از فتح ایران و چین و تسلّط سیاسی بر این نواحی، میراث­دار تجربه­های تاریخی دو ملّت بزرگ در عرصه­های مختلف شده و توانستند حکومتی تقریباً یک­پارچه از چین در شرق تا سواحل شرقی مدیترانه در غرب را به­وجود آورند، این ناحیۀ وسیع و پهناور در واقع مهم‌ترین بخش‌های جادۀ ابریشم را شامل می‌شد و از­این­رو یکی از نتایج مهم حملۀ مغولان، به­وجود­آمدن زمینه­های مناسب گسترش بازرگانی در این مسیر بود و در­حقیقت­تبادلات کالاهای گوناگون از نظر نوع و حجم، از رشد و رونق قابل­ملاحظه­ای برخوردار شد و کالاها و فرآورده­های مناطق گوناگون از جمله ایران و چین بیش­از­پیش خرید و فروش می‌شدند. روابط بازرگانی ایران و چین در دورۀ مغولان وارد مرحلۀ جدیدی شده و حجم مبادلات تجاری و فرهنگی این دو ناحیه به سرعت افزایش یافت و همین امر باعث شد تا تبادل تجربیّات فنّی و علمی بین این دو کشور و در دو مسیر تجارت دریایی و زمینی رونق و رشد قابل­توجّهی یافت، به عبارت دیگر، یکی از مهم‌ترین دستآوردهای این دورۀ تاریخی، تسهیل در امر تبادل تجربیّات مختلف ملت‌ها و در نتیجه رشد و توسعۀ برخی از فنون و علومی شد که مورد علاقه و توجّه پادشاهان مغول قرار داشت، صنعت«نسّاجی و پارچه­بافی» نیز از این امر مستثنی نبود و شواهد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد که تبادل انواع پارچه‌ها و منسوجات بین شرق و غرب در دورۀ مغول افزایش یافته و علاوه بر آن، تجربیّات فنّی «پارچه­بافی» ایران و چین نیز در این دوره به­خوبی ردو­بدل شده که از این میان سهم ایران در این تبادلات قابل­ملاحظه است. فنون پارچه­بافی ایرانی در دورۀ مغول توسعه یافته و صادرات انواع منسوجات ایرانی به چین، سهم قابل­ملاحظه­ای در مبادلات دو کشور ایفا می‌نمود، با ­این­همه در مطالعات تاریخی این دوره، تحوّلات صنعت «پارچه­بافی ایرانی» و شناسایی انواع و اقسام پارچه‌ها و محصولات متنوّع نسّاجی و کیفیّت رشد و توسعۀ آن کمتر موردتوجّه قرار داشته و از این رو نتایج بایسته و شایسته­ای از این مطالعات به­دست نیامده است، برای تحقّق این امر و آگاهی از چگونگی رشد­و­توسعۀ صنعت «­پارچه­بافی ایران در دورۀ مغولان­»، با توجّه به کمبود مدارک و شواهد تاریخی، در وهلۀ نخست باید نسبت به شناسایی منابع و مراجع اصلی و متون مرتبط با فنون «پارچه­بافی­» اقدام نمود و از این میان شناسایی منابع فارسی و چینی از اهمیّت به­سزایی برخوردار است. در راستای تحقّق این هدف، در این مقاله برای نخستین­بار، ضمن معرفی نسخۀ خطی «­المرشد فی­الحساب­»، با      بهره­گیری از بخشی از اطلاعات موجود در این متن به معرفی انواع پارچه­های مبادله­ای در دورۀ ایلخانان پرداخته می‌شود تا از این طریق زمینۀ لازم و کافی برای توسعۀ     این­گونه مطالعات و تحقیقات فراهم آید. هدف اصلی این مقاله معرّفی یک منبع کمترشناخته­شده در این مورد و شناسایی و توصیف انواع پارچه­های تولیدی و مبادله­ای دورۀ ایلخانان در ایران، با بهره­گیری از دیگر متون و منابع تاریخی است.

این مقاله در دو بخش تنظیم شده است؛ در بخش نخست، نسخۀ خطی «­المرشد فی الحساب­» و ویژگی‌های نسخه­شناسی آن معرّفی شده و در بخش دوّم اسامی   پارچه­های موجود در این کتاب با بهره­گیری از دیگر متون تاریخی قرائت شده و به شناسایی آن‌ها پرداخته شده است.

الف: معرفی نسخۀ خطی «المرشد فی الحساب»

الف- الف) پیشینه

نسخۀ خطی «­المرشد فی­الحساب­» یکی از متون تخصّصی در علم حساب متعلّق به دورۀ ایلخانان است که در واقع نوعی کتاب آموزش علم حساب و نحوۀ به‌کارگیری آن در امور دیوانی است، استاد سعید نفیسی در فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، این نسخه را معرفی و شناسانیده است. او این اثر را ذیل نام «­المرشد­» ضبط کرده و آن را «­کتابی در حساب و سیاق و دفترداری­» و «­نسخه­ای بسیار گران‌بها و محتملاً نسخۀ اصل و منحصر­به­فرد­» توصیف کرده است (­نفیسی، 1344، صص121-120). در الذریعه الی التصانیف الشیعه نیز از این نسخه یاد شده است (آغا بزرگ تهرانی 1390،ق، ج 20، ص 304). اخیراً و با انتشار فهرست نسخه­های خطی «­موسسۀ زبان و ادبیات و هنر تاتارستان» مشخص شده که نسخۀ دیگری از این اثر وجود دارد که سال کتابت آن، 795 هجری است، استاد ایرج افشار در مقاله­ای تحت عنوان «­تازه‌ها و پاره­های ایران­شناسی» (صص 201، 202)، این نسخه را معرفی نموده است. بنابراین تاکنون دو نسخه خطی از این اثر شناسایی شده، که نسخۀ اقدم متعلّق به مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شورای اسلامیبوده و به شمارۀ 21852 و با عنوان المرشد الحساب ثبت شده ( نفیسی، همان) و نسخۀ دیگر این اثر در موسسۀ زبان و ادبیات و هنر تاتارستان موجود می­باشد، که معرفی کوتاهی از آن در   «­فهرست نسخه­های خطی» مؤسسۀ مذکور آمده است⁽¹⁾. جناب آقای علی صفری    آق­قلعه نیز در دو مقالۀ خود یافته‌ها و برداشت‌های قابل­ملاحظه و نکاتی قابل­تأمل از این نسخه را معرفی کرده است ( صفری آق قلعه، 1388و 1389).

در تحقیقات خارج از کشور نیز واتانابه به زبان ژاپنی (­2011) در مورد صورت­های دیوانی بر اساس نسخۀ مزبور مقاله­ای را به نگارش درآورده است.

این‌ها همه آگاهی‌های ما از کتاب المرشد فی­ الحساب تاکنون است، اما تلاش نگارندگان برای دسترسی بهنسخۀ دوم این اثر- بهجزدوبرگکپی- تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده و در این مقاله فقط از نسخۀ مجلس شورای اسلامی بهره گرفته شده است.

الف - ب) ویژگی‌های نسخه­شناسی اثر

تنها نسخۀ شناخته­شده و موجود در ایران تا زمان نگارش مقالۀ حاضر از کتاب «­المرشد فی الحساب­»، همان نسخۀ «مجلس شورای اسلامی» است که در صد ­و ­نود برگِ نوزده سطری کتابت شده، و در صفحاتی که صورت حسابی و سیاقی دارند تعداد سطور، مختلف می‌باشد. بر روی آستر جلد نسخه، یادداشتی کتابت شده است که سطر اول آن زیر کاربرگۀ کتابخانه قرار گرفته، امّا ادامۀ آن نوشته چنین است: «­... وقفه لله للمرضاته/ هذا الکتاب الموسوم/ بالمُرشد فی/ الحساب/ تمت/ سنه 1260» که احتمالاً وقفی­بودن نسخه و یا سال پایان مرمت و تجلید مجدّد آن­را نشان می‌دهد. در آستر الوان آخر کتاب نیز ترنج چهارتکّه­ای که با کاغذی نخودی­رنگ قطاعی شده، به چشم می‌خورد. نسخه از آغاز و انجامه افتادگی دارد. با این توصیف، نسخه با «حمد و ثنای خالق بیچون و نعت پاکی/ محمد مصطفی باذ و بر اولاد ...» آغاز و با «... افتد چنانک اگر توفیق» انجام می‌یابد. شمارة یک این صفحه­شمار، برگ آغاز، و آخرین شمارۀ آن یعنی سیصد ­و  هشتاد، برگ «خاتمة الکتاب» می‌باشد.

مؤلف از خود با عنوان «­الحسن بن علی» یاد کرده، و در نسخۀ مجلس نام دیگری از او ثبت نشده است، در­حالی­که برابر فهرست نسخۀ تاتارستان، نام مؤلف «حسن بن علی القاسانی» است (­افشار، همان)، اگرچه به درستی نمی‌توان گفت که نویسنده از اهالی «کاسان» واقع در ماوراءالنهر بوده و یا «­کاشان» ایران کنونی، زیرا نام قاسان را قدما هم برای کاشان و هم برای کاسان استعمال می‌نموده‌اند. اما نسبت آن به شهر کاشان از توابع اصفهان اشهرتر بوده است (چکنی، 1378) به­ هر­حال از برخی شواهد موجود از جمله کاربرد مکرر نام «­کاشان­» به دو صورت منقوط و غیرمنقوط در نسخۀ مجلس و همچنین آشنایی کامل نویسنده به جغرافیای عراق عجم در نوشته­اش، می­توان حدس زد که به احتمال بسیار زیاد او از اهالی کاشان بوده است.                 

مؤلف دیباچۀ کتاب خود را به نام «صدرالدین احمد بن عبدالرزّاق خالدی زنجانی»  (­- 697 ق) وزیر غازان­خان، مشهور به «صدر جهان» نموده است. او در این باره می‌نویسد:

دیباجه آنرا بزیب و بهای/ نام و القاب مخدوم عالمیان صدر جهان صاحب صاحب قران دستور/ اعظم والی اقالیم کرم آصف سلیمان نهاذ بزرجمهر انوشروان داذ/ مربی ملوک عالم ملجا و ملاذ بنی آدم حاتم ثانی صاحب الممالک/ سلطان الوزرآ کهف الضعفا و الفقرا صدرالدنیا و الدین/ شرف الاسلام و المسلمین المنظور بنظر رب العالمین احمد بن المولی/ الصاحب السعید شرف الدین ابی السعادات عبدالرزاق بن مولی / اقضی قضاه الممالک صدرالدین ابی الوفا احمد بن صدرالدین ابی السعادات/ عبدالرزاق بن المولی شیخ الاسلام شرف الدین ابی یعقوب یوسف/ ابن المولی الاعظم امام ائمه الحرمین زین المله و الدین ابی حفصعمربن/ احمدالخالدی مداللهظلالدولتهو­... . (­نسخۀخطی کتابخانه مجلس، ص 2).

مؤلف انگیزه و سبب تألیف کتاب را «مطاوعت فرمان بزرگان و اجابت التماس فرزند و دوستان» دانسته و آورده است:

سبب تألیف این مجموع ان بوذ کی چون محیی یخرج الحی من المیت مؤلف/ این کتاب را اضعف عباد الله الحسن بن علی از کتم عدم بصحرای وجود آورد/ و لباس حیوة پوشانید نفس او همیشه جویای علوم و خواهان دانش بوذ/ تا لطف حق عز اسمه دست کیر شد و از ان دریا قطره­ی و از ان/ خورشیذ ذرةی بخشید و از علم حساب کی از جمله علوم شریفه است/ و فواید ان همه طوایف را شامل اندک خطی ارزانی داشت و بذان موسوم/ کردانید شکرانه این عطیت را بعضی از نفوس جویا و مستعد کی می­یافت/ بقدر وسع از ان بهره ­ور می­داشت و چون نوبت بفرزندان صلبی/ رسیذ و ایشان نیز بقدر استعداد از ان محظوظ کشتند و صبح پیری/ برامذ و روز جوانی بشام رسید یکی از ایشان التماس کرد دستوری را/ کی او را و دیکر براذران و دوستان وقت را کی طالب این علم باشند/ هادی و مرشد بوذ و اصول و قوانین بعضی محاسبات درو مثبت/ و معین باشد و نیز هر وقت یاران خرذمند و بزرکان هنرمند بر لفظ/ گهربار می­راندند کی در این فن کی اصحاب از تو فائدت می­کیرند تالیفی بایذ/ کرد کی ما را از تو یاذکاری باشذ کی بوقت حساب و وضع انواع رقوم/ مرجوع الیه بوذ و مستفید انرا رهنما اکر چه این ضعیف خوذ را/ در صدد ان نمی­دیذ لیکن مطاوعت فرمان بزرکان و اجابت التماس/ آن فرزند و دوستانرا واجب آمذ و لازم شد قدم تقریر در ان راه/ نهاذن و قلم تحریر درین سواد راندن و خوذ را هدف تیر ملامت من صنف / فقد استهدف ساختن و این تالیف موسوم بکتاب المرشد فی الحساب/ پرداختن.. .(همان، صص 1 و 2).

بر این اساس مشخص می­شود که این اثر، کتابی آموزشی و تعلیمی در علم حساب بوده است. دربارۀ تاریخ تألیف کتاب باید گفت که در برگ آغاز و انجام، و نیز در انجامۀ ناقص آن از تاریخ تألیف ذکر مستقیمی نشده است، ولی مؤلّف در بخشی از کتاب در این باره می‌نویسد: «­... و در وقت تألیف این مختصر تاریخ هجری سنه احدی و تسعین و ستمائه بوذ/ و تاریخ یزدجردی سنه ...» ( همان، ص 183) و همین تاریخ و تاریخ­های دیگر در جای­جای نسخه ذکر شده است ( همان، صص184، 188، 190، 192، 195، 199، 214­، 215، 218،221، 232، 234).

نویسنده کتاب خود را به دو قسم: تحریر و تقریر تقسیم نموده و آن را به باب‌ها و قسم‌های گوناگون برابر جدول پیوست تقسیم نموده است.

ب: اهمیّت « المرشد فی الحساب» در مطالعات تاریخی دورۀ مغول

کتاب «­المرشد فی الحساب» از جملۀ متون آموزشی علم حساب و از منابع اصلی بررسی و تحقیق در تاریخ علم دورۀ مغولان به­شمار می‌آید، پیش از این امّا با چاپ کتاب «شمس الحساب فخری⁽²⁾» نوشتة «­شمس‌الدین عمر خنجی فارسی­» که اثر خود را در اوایل قرن هشتم هجری به نام یکی از امرای «­طیبی⁽³⁾» از حکام «­کیش» نوشته، و همچنین چاپ «­رسالۀ فلکیه⁽⁴⁾» جامعۀ علمی با آثار مشابه آشنا شده است. با این همه آنچه «­المرشد فی الحساب­» را از دو اثر دیگر ممتاز می‌کند در وهلۀ نخست قدمت آن و پس از آن، جزئیّات قابل­توجّهی از اطلاعات متنوع تاریخی و فرهنگی و اجتماعی موجود در آن است، به عبارت دیگر حجم و کمیّت اطلاعات متنوع تاریخی موجود در این اثر بسیار قابل­ملاحظه است، از جمله آگاهی‌های قابل­توجه تاریخی و تمدنی در این اثر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف: در باب دوم با عنوان «­در لغات و مصطلحات کی در محاسبات به­کار آید­»،  بسیاری از اصطلاحات مرتبط با علم حساب و سیاق، توضیح و تشریح شده است، این بخش حاوی اطلاعاتی در مورد واژه‌ها و اصطلاحات دیوانی دورۀ مغول است که در دیگر متون به این ترتیب و تفصیل کمتر دیده شده است ( همان، صص 173-167).

ب: در باب سوم و با عنوان «­در دانستن رقوم مقادیر و عقد­»، دربارۀ اصطلاحات دیوانی مرتبط با مقادیر و اوزان و واحدهای سنجش اقلام، اطلاعات قابل­توجهی را ذکر کرده است (همان، صص 178-173).

ج: در باب چهارم و با عنوان «­در نمودار تاریخ و برواة و غیر آن­»، انواع تقویم‌های  به­کار­ گرفته ­شده در دورۀ مغول، نام ماه‌ها، کیفیت محاسبات تاریخی مختلف و همچنین نمونه‌هایی از بروات و نحوۀ ضبط و ثبت آن‌ها را آورده است ( همان، صص 198-178).

 این‌ها بخشی از اطلاعات تاریخی و مدنی مندرج در کتاب «­المرشد فی الحساب» می باشد که امید است با انتشار این اثر زمینة تحقیق بیشتر فراهم آید.

 امّا در بخشی از این کتاب و با عنوان «­در محاسبات وجوهات ارتفاعی و خزانه و قابض و خازن و دیگر صاحب­تحویلان­» مطالب متنوعی در این باب ذکر شده که در این میان ثبت اسامی بسیاری از پارچه‌ها و منسوجات دورۀ ایلخانان به چشم می‌خورد، از آن جایی که اطلاعات ما در این زمینه بسیار اندک و در حد اشارۀ گذرای منابع و متون ادبی و تاریخی است، در بخش بعدی با بهره­گیری از اسامی ذکرشده و تطبیق این آگاهی‌ها با دیگر متون به معرفی انواع منسوجات دورۀ ایلخانان پرداخته خواهد شد      (­همان، صص 178-173).

نسخۀ خطی «­المرشد فی الحساب­» در چند بخش به ذکر اسامی برخی پارچه‌ها و منسوجات پرداخته است؛ از آن جمله می‌توان به  فصل «­محاسبات وجوهات ارتفاعی و خزانه­» اشاره کرد که در ذیل عنوان «­ذکر خزانه­» طاقه‌ها یا قطعات به خط سیاق کتابت شده و در برخی موارد از واحد «­ذراع­» استفاده شده است ( همان، 237- 139). در فصل  «­محاسبۀ قابض» نیز صورت تفصیلی پارچه‌ها و تعداد آن‌ها بر اساس واحدهای ذکر شده که در این قسمت برخی از پارچه‌ها با عنوان «­الخیطه­» ـ دوخته شده ـ ذکر شده است ( همان، ص 267- 252). اگر چه در دیگر بخش‌ها نیز به­ طور پراکنده از پارچه‌های دیگر نیز یاد شده، امّا بیشترین اطلاعات در دو فصل ذکر شده  تحریر شده است. در این قسمت با بهره­گیری از اسامی ذکر شده در «­المرشد فی الحساب­» سعی می‌شود تا ضمن بر شماری آن‌ها، با استفاده از دیگر متون برخی از ویژگی‌های این پارچه‌ها مورد مطالعه و شناسایی قرار گیرند:

: الاطلس (= اطلس)

«­اطلس­» از مشهورترین پارچه­های دورۀ مغول و پیشازآناستکه انواع مختلفی داشته است، در متون تاریخی از اطلسِ «­معدنی» ( ابن بی­بی، 1374، ص59؛ جوزجانی، 1363، ج­1، ص342)، «­سرخ»( راوندی، 1364، ص­261؛ مستوفی، 1364، ص­458؛ همدانی، 1386، ص­97)، «­فرنگی­»(حسینی منشی، 1385، ص­327)، «­رومی­»( نسوی، 1384، ص­204)،«­زیتونی­» یا منسوب به «­زیتون­» ـ نام ایرانی و اسلامی شهر چوانجو در شرق چین استـ          (­عبدالرزاق سمرقندی، 1383، ص­542)،«سیاهدوختهغلافی_­» ( همان، ج­3، ص­347 )،            «­چرخی­» که مولانا محمود نظام قاری (­1359، ص 18) در باب آن چنین سروده است:

   ز تیـغ آتش والای سـرخ هیجا شـد            مثال اطلس چرخی به تاب خسقی خور

«­خانبالیغی⁽⁵⁾»، «­زربفت⁽⁶⁾»، «­کاشی⁽⁷⁾» و «­یزدی⁽⁸⁾» یاد شده است ( قاری، همان، صص 15،26، 14، 14).

: الطراز (= طراز)

یکی از قدیم­ترین منابعی که از این پارچه یاد کرده است، کتاب «­الموشی او الظرف و الظرفاء­» نوشتۀ «­محمد بن اسحاق بن یحیی الوشاء­» ـ وفات در 325 هجری قمری ـ است (­1953، ص163). این پارچه منسوب به شهر «­طراز» واقع در ماوراء­النهر بوده و یکی از مشهورترین پارچه­های ایرانی محسوب می‌شود، از آن­جایی­که در تقسیمات جغرافیایی قدیم ایران شهر طراز از جمله آبادی­های خراسان به­شمار می­رفتهاست      (­مقدسی، 1411ق، ص­260)، در متون تاریخی و ادبی از آن به «­طراز خراسانی­» یاد شده است (­بیهقی، 1374، ج­1،ص 66؛ قاری، 1359، صص 31، 70، 173، 139، 154).

: الختاییه (= ختایی)

پارچه­های «­ختایی­» منسوب به «­ختا­» است. واژۀ «­ختا­»، تغییر­شکل­یافتة واژۀ چینی Qidan契丹 «­چی دن»  بوده، که نام یکی از قبایل ساکن در شمال این کشور است و بعدها ایرانیان نام «­ختا­» را به همۀ «­چین­» اطلاق کرده­اند⁽⁹⁾. در برخی از منابع تاریخی و از جمله در «­رسالۀ فلکیه­» این نام به صورت «­خطاییه­» ثبت شده است ( مازندرانی، 1952، ص 243). در «­دیوان البسه­» از اطلس ختایی و کمخاد ی ختایی یاد شده است^­(10) که مشخص می‌کند این پارچه‌ها از واردات چین به ایران است (همان، صص 14 و 75).

: الروسی(= روسی)  

از پارچه­های منسوب به قوم «­روس­» است که در دورة ایلخانان از شهرت بسیاری برخوردار بوده است. در منابع تاریخی به­ترتیب در «­تاریخ یمینی­» و «­اخبار سلاجقة روم­» و «­زبدة­التواریخ حافظ ابرو­» و «­دیوان البسه­» از «­کتان روسی­» یاد شده است        (­ناصح جرفادقانی، 1374، ص­293؛ ابن بی­بی، همان، ص­133؛ حافظ ابرو، ج­1، ص 18؛ قاری، همان، 9).

: العتابیات(= عتابی)  

نام یکی از پارچه­های دورۀ ایلخانی است که در کتاب «­رسالۀ فلکیه­» نیز آمده و «­والتر هینتس­» آن را «­عنابیات­» قرائت کرده است (­مازندرانی، 1952،ص 76)، «­عتابی­» در نزد مسلمانان به معنای عام پارچه مخطط معمول گردیده است (اقبال، 1384، ص­560).        «­شبانکاره­ای­» نیز در کتاب «­مجمع­الأنساب­» از عبارت «­خر عتابی­» برای «­گورخر­» استفاده کرده است ( 1381، ج­2، ص­288). نام این پارچه در «­راحة­الصدور­» نیز ذکر شده است⁽¹¹⁾ ( راوندی، 1364، ص 36).

: القصب(= قصب) 

نام پارچه­ای ظریف از کتان نرم و یا حریر بوده است. در متون تاریخی و ادبی اسلامی از جمله در «­تاریخ طبری­»، «­الموشی اوالظرف و الظرفاء­»، «­تجاربالامم­»، «­تاریخ بیهقی­» و «راحة الصدور راوندی­» به­روشنی از آن یاد شده است. (­طبری، 1387ق، ج­7، ص 250 و جلد 11، ص­243؛ همان، ص­160؛ مسکویه، 1379، ج 3، ص­189؛ همان، ج­1، ص204؛ همان، ص 207). برخی از شعرا نیز مانند «­منوچهری دامغانی⁽¹²⁾»، «­اسدی طوسی⁽¹³⁾ »و «­نظامی گنجوی⁽¹⁴⁾» در اشعارشان از این پارچه کرده­اند.

  : الکتان(= کتان)

از پارچه­های مشهور است و در بسیاری از منابع و مآخذ تاریخی و ادبی نیز بدان اشاره شده است. به عنوان نمونه در کتاب «­الموشی او الظرف و الظرفاء­» نام آن ثبت شده است (­همان، ص 161). در «­دیوان البسه­» نیز انواع کتان با عناوین «­کتان روسی⁽¹⁵⁾»،   «­کتان صاحبی⁽¹⁶⁾»، «­کتان قرمی⁽¹⁷⁾»، «­کتان مغربی­⁽¹⁸⁾» در قالب شعر آمده است        ( همان، صص 9، 134، 134، 137). در «­المرشد فی الحساب­» نیز کتان روسی ذکر شده است. ( همان، ص 262).

: الکرباس(= کرباس)

از پارچه­های مشهور است و در منابع و مآخذ تاریخی و ادبی به­ وفور دیده شده است.

: الکلهوارات(= کله وار)

نوعی پارچۀ ایرانی است که متون اندکی آن را ذکر کرده‌اند، از آن جمله «­نجم­الدین ابوالرجاء قمی­» در کتاب «­تاریخ الوزراء­» از این نام استفاده کرده است (1363، ص 368).

علاوه بر آن در «­دیوان البسه­» نیز در چند مورد از این پارچه یاد شده است⁽¹⁹⁾       (همان، صص 44، 117، 129، 147).

:  الکمخا (= کمخا­­)

نام چینی پارچه­ای است که در دورۀ مغول و پس از آن از شهرت برخوردار بوده است و در اصل نام چینی قدیم آن织金花 锦 ­­Zhi-jin-hua-jin «­ژی جین خوا جین­» بوده که در دورۀ سلسلۀ مینگ این واژه به صورت 金花kim ha «کیم خا» ثبت شده است و در لغت چینی به معنای «­گل طلا» است⁽²⁰⁾­. در «­زبدة التواریخ­» و «­منتخب التواریخ معینی­» ذکر آن آمده است (حافظ ابرو، 1380، جلد 1، ص18؛ معینی نطنزی، 1383، ص293).

در «­دیوان البسه» این پارچه با عبارت «­کمخا خان­بالیغی»و«­کمخای خطایی» نامیده شده و مشخص است که پارچه­ای چینی است⁽²¹⁾ ( همان، صص 154و 75). «­ابن بطوطه­» و «­مازندرانی­» نام این پارچه را ثبت کرده­اند و «­ابن بطوطه­» آن را ساختۀ بغداد، تبریز، نیشابور و چین دانسته است (1417، ج 2، ص 191؛ همان، صص 246 و 261).

: الملاه ( = مله)    ­­­

نوعی پارچه در دورۀ مغولان که بر اساس مندرجات «­المرشد فی­الحساب­» در «­هرموز­» و «­هند­» بافته می­شده است ( همان، صص237 و 261). «­اسفزاری­» نیز این پارچه را از ساخته­های ناحیۀ «قهستان­» دانسته است (­زمچی اسفزاری، 1338، ج 1، ص 327). علاوه بر موارد مذکور، در «دیوان البسه­» از این پارچه بارها یاد شده است⁽²²⁾ ( همان، صص 15، 18، 40، 45 و 65).

: النسیجات (= نسیج)

از محتوای بسیاری از متون تاریخی می‌توان دریافت که نسیج نوعی پارچه از حریر زربافت بوده است. «­خواجه رشیدالدین فضل­الله همدانی­» به این واژه اشاره کرده و نوشته که این پارچه از طلا بافته می­شده است، او در کتاب خود می‌نویسد: «­مشهور چنان بود که به واسطۀ آن که در روزگار مغول جامه­های نخ و نسیج و امثال آن که زر در آن تلف می‌شود بسیار می­دارند» ( 1373، ج­2، ص 1460). «­ابن بی بی­» عبارت «­زربفت و نسیج­» و «­جوینی­»، «­نسیج و انواع زربفت­» و «­اسفزاری­» نیز عبارت «­خیمه نسیج زر» را به­کار برده­اند و بنابراین معلوم می‌شود که جنس این پارچه از طلا بوده است       (­همان، ص 324؛ 1385، ج 1، ص 174؛ 1338، ص338). همچنین «­بلعمی­» و «­گردیزی­» و  «­سیف هروی­» و «­ابن بطوطه­» در سفرنامۀ خود از این پارچه یاد کرده­اند ( 1378، ج 2، ص 801؛ 1364، ص 153؛ 1381، ص 585؛ 1417ق )، ج 2، ص 247). «­مارکوپولو­» نیز در سفرنامۀ خود از آن ذکر کرده است (1983,vol.1.p.101&1983,vol.1.p.101).

­: النخ (= نخ)

دیگر پارچۀ بافته­شده از طلا است (­ همدانی، ج 2، ص­1460) که در دورۀ مغول از شهرت بسیاری برخوردار بوده است. «­ابن­بطوطه» سیاح مشهور مراکشی در کتابش در دو مورد «­نخ­» را به­کار برده است؛ در یک مورد آن را به عنوان «­حریر ساخته­شده از طلا» معرفی نموده و در مورد دیگر می­نویسد «این نوع پارچه در شهر نیشابور بافته می‌شود­» ( همان، ج­2، ص­189 و ج­3، ص­57). همچنین «­مارکوپولو­» در سفرنامه­اش از این پارچه با عنوان مصنوعات بغداد یاد کرده است (1983,vol.1.p.101 and 1998, vol.1.p.63­).در        «­رساله فلکیه­» این پارچه به صورت جمع و با نام « نخات»  کتابت شده است ( همان،  ص­142) و در خلال ابیات «­دیوان البسه­» بارها این پارچه به نظم آمده است⁽²³⁾ (­همان، صص 40، 72، 177، 77).    

: النهالیات (= نهالی)

از مندرجات متون تاریخی برمی‌آید که این واژه به­معنای «­تشک و تشکچه­» بوده است، در «­جامع­التواریخ­» آمده است که: «­روزی بیامد و سلطان بهم بر نهالیچه نشست­»         (­همان،ج 1، ص 657).

همچنین در «­مجمع الانساب­» آمده است: «­مأمون مردی عادل بود و خدای­ترس و بر مظالم خود نشستی، و هرگز سر بر نهالی و بالش ننشستی و بر نمد نشستی­» ( همان، ج 1، ص 366).

نتیجه 

تحقیقات تاریخی دورۀ مغول به­ دلیل گستردگی جغرافیایی حوزۀ پژوهش و همچنین حجم انبوه منابع و مآخذ گوناگون تاکنون به نتایج بایسته­ای نرسیده است و لازم است که با بهره­گیری بیشتر از متون بین رشته­ای و به­ویژه نسخه­های خطی، محدودۀ این تحقیقات را گسترش داده و بیش­از­پیش بر مطالعات بین رشته­ای تأکید شود. یکی از مواردی که در بین محققان ایرانی توجهی شایسته به آن نشده است، موضوع تبادلات فنی و علمی بین ملت‌ها در دورۀ مغول است که در این مقاله سعی شده تا با بهره­گیری از نسخۀ خطی غیرتاریخی، زوایای ناشناخته­ای از مبادلات فنی و علمی در موضوع منسوجات دورۀ مغول شناسانده شود. «­المرشد فی الحساب­» نه­تنها از این منظر اهمیّتی خاص دارد بلکه با دقّت و تحقیق بیشتر در این کتاب می‌توان به یافته­هایی رسید که در متون تخصصی تاریخی و جغرافیایی کمتر به آن اشاره شده است. نام­شناسی و ریشه­یابی اسامی و معرفی پارچه‌ها و منسوجات متنوع دورۀ مغول بر اساس این نسخۀ خطی     با­ارزش،درواقعتلاشیبراینشان­دادناهمیتاین­گونهمتون در پژوهش­های تاریخی است.  

پی­نوشت

1- برای آگاهی بیشتر← « فهرست نسخ خطی فارسی موجود در موسسۀ زبان و ادبیات و هنر تاتارستان»، به کوشش گلیازو تدنیف، گازان، 2002. (با کمک و یاری فرزانة ارجمند جناب آقای رشتیانی کپی دو صفحه از نسخة خطی موجود در این مؤسسه در اختیار ما قرار گرفت که از ایشان کمال تشکر را داریم).

2- برای آگاهی بیشتر از این کتاب و محتوای آن←«­شمس‌الدین عمر بن عبدالعزیز خنجی صمکانی فارسی »، شمس­الحساب فخری، با گزارش کتابشناسی و نسخه­شناسی ایرج افشار، تهران، بنیاد دایرة­المعارف بزرگ اسلامی.

3- برای آگاهی بیشتر از این موضوع ← وثوقی، محمدباقر، نکاتی­چند دربارة کتاب شمس­الحساب فخری، گزارش میراث (­یادنامه استاد ایرج افشار)، دوره دوم، سال پنجم، شمارة چهل و چهار، فروردین و اردیبهشت 1390، صص 173-172.

4- برای آگاهی بیشتر از این اثر­← عبدالله بن محمد بن کیا المازندرانی، رسالۀ فلکیه، به تصحیح والتر هینتس، ویسبادن، 1952.

5- (­رخی کز آبله مانند نقش کمخا بود / نمود اطلس خانبالغی ز پاکی و فر­).

6- (­سلطان رخت اطلس زربفت می نهم/ در جیب گویش از در شهوار میکنم).

7- (اطلس یزدی و کاشی و ختایی دیدم / مثل شاه و امیر است و سپاهی دربار).

8- (­اطلس یزدی و کاشی و ختایی دیدم / مثل شاه و امیر است و سپاهی دربار).

9- Karl A.Wittfogel and Feng Chia-Sheng, History of Chineses society Liao (907-1125), 1949, pp.1-6.

10- (­روی کمخای ختایی چو بدیدم گفتم / الحق آراسته حسنی و جمالی دارد).

11- (­گر به دیباهای رنگین آدمی گردد کسی / پس در اطلس چیست گرگ و در عتابی سوسمار­).

12- (­قصب­های زربفت و خزهای نرم / که پوشندگان را کند مهد گرم).

13- (ز کتان و ابریشم و موی و قز/ قصب کرد پرمایه دیبا و خز).

14- (­بر کتان و قصب شد انبارش / زر به صندوق و خز به خروارش).

15- (­اگر آنجا آش عروسی است، اینجا کتان روسی است ).

16- (­و گردن از کتان صاحبی مدور پیچید ).

17- (­و خالش از کلکی مشکین که دلبر نقش دوز بر عذار کتان قرمی­ زد­).

18- (­از غایت دقت و طراوت رشک کتان مغربی­).

19- ص 44 ( به یکی دلبر خیاط بفرمایم رخت / که برد جامه و بیند که کله­وار کجاست).

      ص 117 ( هر که می­آرد نشان او را کله­واری رسد/جامه­پوشان را دهیدآگاهحالیاین نوید).

       ص 129 ( قبای رتبتش چون بخت می دوخت /  بر آمد آسمان زو یک کله وار).

       ص 147 ( به دست دارنده نامه میلکی و میخکی و کله واری بر سر فرستاده شد).

20- با تشکر و سپاس از دکتر « چیو»  Qiuدانش­آموخته دانشگاه پکن که در ریشه­یابی این واژه اطلاعات مفیدی ارائه نمودند.

21- ص 154( کمخای خطایی هر کوبه خطا بیند/ نقشش به حرام ار خود صورتگر چین باشد).

      ص 75 ( روی کمخای ختایی چو بدیدم گفتم/ الحق آراسته حسنی و جمالی دارد).

22- ص 15 ( ارمک و قطنی و عین البقر و رومی باف / مله میلک و لالایی بی حد و شمار).

      ص 18 ( دلاوری تفک انداز ز آستین قبا/ که خوانیش مله شد در ملا ملامت­گر).

      ص 40 ( به صوف ارچه برد رشک خاکسار مله/ سمور یقّه و گوی طلا خداداد است).

      ص 45 ( از همه رختی به بر کن مله / هیچ رنگی به ز رنگ خاک نیست).

      ص 65 ( مشنو ای خواجه تو در مذهب ارباب لباس/ که قبای مله بی صوف صفایی دارد).

23- ص 40 ( ارمک و صوف در این دار نپوشم گویی/که به من چون نخ زربفت حرام است اینجا).

       ص 72 ( آنکه تشریف تو را خبر ز نخ رنگین داد/ صوفکی نیز تواند به من مسکین داد).

      ص 177 ( به کمسان و نخ گفت این طرفه تر / که از یک گریبان برآمد به سر).

      ص 77 ( وان تن که او نیافت در این سر نخ نسیج / رختش به خلد سندس خضر حریر شد).