نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

برخی از چاپ‌های سنگی شرح بیست باب ملا مظفر گنابادی در شرح جشن آبریزان، افزوده‌اند که نوروز طبری نیز همین روز است. همین مطلب را در دست‌نویسی زرتشتی به تاریخ کتابت 1130 ﻫ.ق می‌توان دید. در‌حالی‌که آبریزان تا نیمة نخست سدة یازدهم هجری در زمان ورود خورشید به برج سرطان برگزار می‌شد، تصور وجود یک نوروز هم‌زمان با آبریزان، به‌نام نوروز طبری، به‌فرض وجود تقویمی/ تقویم‌هایی با سال ثابت (کبیسه‌دار) در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران انجامیده است. این مقاله، به ارزیابی اصالت متنی نوروز طبری در شرح بیست باب می‌پردازد و تقویم و موقعیت تقویمی نوروز و پنجه (خمسة مسترقه) را در تقویم رایج در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران مطالعه می‌کند. به علاوه، تحولات معاصر در تفسیر این تقویم محلی را مورد بررسی قرار می‌دهد.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Tabari Nowruz and the Local Calendar of Southern Littoral Regions of Caspian Sea

نویسنده [English]

  • Pedram Jam

Assistant Professor, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

Tabari Nowruz’ (Tabari New Year’s Day) is concurrent with Ābrīzān festival, according to what has been mentioned in some lithographical editions of šarḥ-e bīst bāb (Commentary on Twenty Chapters) of Mollā Moẓaffar Gonābādī, in the description of the festival. Such a matter can also be seen in a Zoroastrian manuscript copied in 1718 A.D. (1130 Hijri.). While Abrīzān festival used to be held on the summer solstice up to the first half of 17th century, the notion of a ‘Tabari New Year’s Day’, fixed in early summertime, has led to the assumption of existence of local calendars with fixed years and intercalary days in southern littoral regions of Caspian Sea. This article evaluates the textual authenticity of ‘Tabari Nowruz’ in šarḥ-e bīst bāb and studies the calendrical place of New Year’s Day and epagomenae in the local southern littoral regions of Caspian Sea. It also assesses the modern developments in interpreting this local calendar.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tabari Nowruz
  • local calendars of Iran
  • Tabari calendar
  • Yazdgerdi calendar
  • 5 stolen days
اعظمی سنگسری، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 15-16، صص 243-252، 1347.
اعظمی سنگسری، چراغعلی، «جشن‌های ملی سنگسر»، بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 17، صص 87-106، 1347.
باقری، محمد، «مبحث تقویم در زیج جامع کوشیار»، تاریخ علم، شمارة 6، صص 21-67، 1387.
برجیان، حبیب، «جشن‌های طبری در اسپیورد ـ شوراب»، نامة پارسی، سال دهم، شمارة سوم، صص73-78، 1384.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران، امیرکبیر، 1376.
بیجن (منسوب به)، جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، با مقدمه الله دتا مضطر، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1364.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، تحقیق و تعلیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب، 1380.
پاینده لنگرودی، محمود، آئینها و باورداشتهای گیل و دیلم. تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355.
پاینده لنگرودی، محمود، «آبریزگان و آخرین جشن آب‌پاشان در گیلان و دیلمستان»، گیله‌وا، شمارۀ 1، صص 6-8، 1371.
پورکریم، هوشنگ، «مراسم عید نوروز و جشنهای باستانی در یکی از دهکده‌های مازندران»، هنر و مردم، شمارۀ 66، صص 19-27، 1347.
پورکریم، هوشنگ، الاشت، زادگاه اعلیحضرت رضا شاه کبیر، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1348.
پورهادی، مسعود، گاه‌شماری گیلانی، رشت، فرهنگ ایلیا، 1388.
ترکمان، اسکندربیک منشی. تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382.
تقی‌زاده، سید حسن، گاه‌شماری در ایران قدیم، زیر نظر ایرج افشار، تهران، شکوفان، 1357.
تقی‌زاده، سید حسن. بیست مقالة تقی‌زاده، تهران، علمی و فرهنگی، 1381.
جم، پدرام، «آبریزگان و آذرجشن؛ انقلابین و تقویم ساسانی»، پژوهش‌های ایرانشناسی، سال 6، شمارۀ 1، صص 35-53، 1395.
ذبیحی، علی، «گاهشماری خراجی تپوری»، اباختر، شمارة 7-8، صص 97-109، 1383.
ذبیحی، علی، «برگی از تاریخ گیلان»، گیلان‌نامه: مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، جلد هفتم، به کوشش م . پ. جکتاجی، رشت، گیلکان، صص 65-70، 1390.
ذبیحی، علی، «نشانه‌ی نجومی ـ تقویمی در گاهشماری‌های باستانی گیلان و مازندران»، گنج‌نوشت: گفتارهایی در گستره‌ی فرهنگ بومی، ملی، به کوشش نصرالله هومند، آمل، طالب آملی، صص 319-328، 1393.
رضازادة ملک، رحیم، «یادداشتهائی درباره گاهشماری سنتی ساحل‌نشینان کرانة جنوبی دریای مازندران»، نقد و تحقیق (تاریخ و فرهنگ ایران)، دفتر سوم، تهران، سحر، صص 57-91، 1356.
رضازادة ملک، رحیم، «تقویم مازندرانی (نقدی بر نوشته‌ای از عبدالرحمن عمادی)»، آینده، سال هفتم، شمارۀ 6، صص 429-440؛ شماره‌ 11-12، صص 824-833، 1360.
رضازادة ملک، رحیم، زیج ملک (استخراج و تطبیق تقویمها)، تهران، گلاب، 1380.
رضازادة ملک، رحیم، در معرفت تقویم: استخراج و تطبیق تقویمها، جشنهای طلب برکت و خوشی و سعادت، تهران، گلاب، 1382.
رضازادة ملک، رحیم، پژوهش تقویمهای ایرانی، تهران، گلاب، 1384.
روح‌الامینی، محمود، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، تهران، آگه، 1376.
ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، انجمن ایران‌شناسی، 1332.
ستوده، منوچهر، «لهجة علی‌آباد فریم»، فرهنگ ایران‌زمین، جلد 10، صص 437-470، 1341.
طاهباز، سیروس، یوش، تهران، معاصر، 1362.
ظریفیان، محمود، «آداب و باورهای پنجة آخر سال در کرمانشاهان»، فرهنگ مردم، شمارۀ 17، صص 79-88، 1385.
عالم‌آرای شاه اسماعیل، به تصحیح اصغر منتظر صاحب، تهران، علمی و فرهنگی، 1388.
عباسی، هوشنگ، «نوروز بل»، فرهنگ مردم، شمارۀ 21-22، صص 143-145، 1386.
علامه، صمصام‌الدین، یادگار فرهنگ آمل، تهران، تابان، 1338.
عمادی، عبدالرحمان، «واژه‌هایی از گاهشماری کهن دیلمی»، سومین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد اول، سی و چهار خطابه، به کوشش محمد روشن، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، صص 589-630، 1351.
عمادی، عبدالرحمان، «جشن آفریجگان اصفهان»، یغما، شمارۀ 316، صص 583-590؛ شماره 317، صص 657-661؛ شمارۀ 318، صص720-723، 1353.
عمادی، عبدالرحمان، «گاهشماری کهن دیلمی یا تقویم پیش از زردشتی»، خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد 3، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران، دانشگاه تهران، صص 325-333، 1354.
عمادی، عبدالرحمان، «گاهشماری سنتی ساحل‌نشینان دریای مازندران»، آینده، سال ششم، شمارۀ 9-12، صص 775-782، 1359.
عمادی، عبدالرحمان، «نوروز بل دیلمی»، فرهنگ مردم، شمارۀ 3-4، صص 47-55، 1381.
فرض‌پور ماچیانی، مصطفی، «زبان و فرهنگ ماچیان»، نشریة دانشکدة ادبیات تبریز، شمارۀ 70، صص 277-296، 1343.
فلاح، نادعلی، «آیین پتک (پنجه اندرگاه)، کرچه ما و شیشک در مازندران»، گیلان‌نامه: مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، جلد هفتم، به کوشش م. پ. جکتاجی، رشت، گیلکان، صص 163-172، 1390.
فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
قاسملو، فرید، تقویم و تقویم‌نگاری، تهران، کتاب مرجع، 1388.
کیا، صادق، واژه‌نامة طبری، تهران، دانشگاه تهران، 1327.
کیا، صادق، «ماها»، هنر و مردم، شماره 45-46، صص 2-19، 1345.
لاهیجی، علی بن شمس‌الدین، تاریخ خانی: شامل حوادث چهل ساله گیلان از ۸۸۰ تا ۹۲۰ قمری، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352.
مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، اطلاعات، 1364.
مرعشی، میرتیمور، تاریخ خاندان مرعشی مازندران، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، اطلاعات، 1364.
مظفری، محمدولی، «ورف‌نما»، دامون، دورۀ دوم، شمارۀ دوم، پانزدهم خردادماه، ص 2، 1360.
مظفری، محمدولی، «تقویم گیلانی، یک زیاد یا کبیسه»، دامون، دورۀ دوم، شمارۀ سوم، پانزدهم تیرماه، ص 2، 1360.
مظفری، محمدولی، «گاهشماری گیلان»، گیلان‌نامه: مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، جلد 2، به کوشش م. پ. جکتاجی، رشت، طاعتی، صص 397-413، 1369.
ملا مظفر گنابادی، 1260/1271/1274/1276/1282/1298، شرح بیست باب ملا مظفر فی معرفه التقویم، چاپ سنگی.
میرابوالقاسمی، سید محمدتقی، «عاشورای قدیم و عاشورای جدید بر اساس گاهشماری سنتی ساکنان دامنه‌های شمالی و جنوبی البرز»، گیله‌وا، شماره 44، صص 52-53، 1376.
واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، حدیقة پنجم از روضة هشتم، نسخة خطی 253 کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین، تاریخ جهان‌آرای عباسی، به تصحیح سید سعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.
وکیلیان، سید احمد، «پنجه پیتک یادگاری از جشن‌های نوروز در طالقان»، مجموعه مقالات نخستین همایش نوروز، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 269-278، 1379.
هاشم بن نورالدین، خلاصه هاشمی در دانستن علم تقویم، بمبئی، 1313.
هومند، نصرالله، گاهشماری باستانی مردمان مازندران و گیلان و پژوهشی در بنیان گاهشماری‌های ایرانی همراه با تقویم باستانی تبری ـ دیلمی، آمل، 1375.
هومند، نصرالله، «یادداشتی کوتاه دربارة آغاز نوروز دیلمی و جشن تیرگان «تیرماه سیزده»»، گیله‌وا، شمارۀ 40-41، صص 10-12، 1376.
هومند، نصرالله، گاهشماریهای ایرانی در پاسخ به فرانسوا دوبلوا، آمل، طالب آملی، 1382.
Bagheri, Mohammad, Books I and IV of Kūshyār ibn Labbān’s Jāmiʿ Zīj: An Arabic Astronomical Handbook by an Eleventh-Century Iranian Scholar. doctoral dissertation, University of Utrecht, 2006.
Cristoforetti, Simone, Forme “neopersiane” del calendario “zoroastriano” tra Iran e Transoxiana. Eurasiatica 64: Quaderni del Dipartimento di Studi Eurasiatici Universita degli Studi Ca Forscari di Venezia, Grafiche Biesse, 2000.
Cristoforetti, Simone, "Kabisa". Encyclopædia Iranica, vol. XV. 274-276, 2009.
Cristoforetti, Simone. "Nowruz iii. In the Iranian Calendar". Encyclopædia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/nowruz-iii (accessed on 19 May 2016).
Gray, Louis H., "Medieval Greek References to the Avestan Calendar". in Avesta, Pahlavi and Ancient Persian Studies in Honor of P. B. Sanjana. Strassburg: K. J. Trübner; Leipzig, O. Harrasowitz. 167-175, 1904.
Unvala, Manekji Rustomji. 1908. "A Few Parsee Festivals (Jashans) according to an Old Parsee Manuscript", in Spiegel Memorial Volume, ed. J. J. Modi. Bombay: British India Press, Byculla. 201-210.