نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه تهران
2 دانش‌آموخته‌ی کارشناسی ارشد باستانشناسی دانشگاه تهران
چکیده
ساوه یکی از شهرهای مشهور منطقة جبال در دوران اسلامی است که به‌دلیل قرارگیری در مسیر ارتباطی دارالخلافة بغداد به شمالشرق به عنوان منزلگاهی مهم ایفای نقش نموده است. موقعیّت ویژة این شهر در پیوندگاه مهمترین راههای کاروانی و نیز شرایط مساعد طبیعی موجب شده تا بتواند از تحولات تاریخی گذر نموده و در کانون توجه جغرافینویسان و مورخان قرار گیرد. از آنجاییکه بقایای شهر کهن ساوه و بافت تاریخی آن به دلیل توسعة شهر جدید دچار تغییر شده، بررسی این تغییرات ضرورتی اجتناب‌ناپذیر مینماید. در نوشتار حاضر، تلاش شده است تا با اتکا به منابع مکتوب تاریخی و همچنین گزارش سیّاحانی که این شهر را مورد بازدید قرار دادهاند، تحولات تاریخی آن مورد بحث قرار گیرد. بدیهی است یافتههای پژوهش میتواند در بازیابی سازمان فضایی شهر و حفاظت از محدودههای تاریخی آن مورد استفاده قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Saveh during the time Savehs historical development relying on written sources
نویسندگان [English]
- Hassan Karimian 1
- Maryam Rahimnejad 2
1 University of Tehran
2 University of Tehran
چکیده [English]
Saveh is one of the famous cities of Jibal regioin in Islamic age and it continuously, has played a particular role in history due to its location in the communication path of north-east to capital city Baghdad. The special position of this city, and its favourable natural condition (a great plain with the area of 238000 HA, two permanent rivers and the widespread irrigation network), have made Saveh to triumphantly pass the historical developments and be in the spotlight of geographers and historians. Since the remain of the ancient Saveh and its historical context have been changed due to development of the new city, the study of the developments of this city would be inevitable. This paper has attempted to study historical development of Saveh based on written sources and also the reports provided by visitors who have visited this city. Indeed the findings of the current research could be useful and applicable retrieval of the spatial organization of this city and its date range protection.
کلیدواژه‌ها [English]
- Jibal cities
- The historic city of Saveh
- Islamic cities
- Iranian cities
- spatial organization city of Saveh
ابراهیمی شیرکوهی، احمد، سیری در ساوه، چاپ اول، قم، نوید اسلام، 1389.
ابنحوقل، محمد، سفرنامة ابنحوقل (ایران در«صورة‌الارض»)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، 1366.
ابنرُسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ترجمة حسین قرهچانلو، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، 1365.
ابنطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.
ابنعبدالرحمان، محمدمراد (مترجم و ادیب قرن یازدهم هجری)، ترجمة آثار البلاد و اخبار العباد، تصحیح سید محمد شاهمرادی، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1373.
ابنفقیه همدانی، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق ، ترجمة مختصرالبلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمة ح. مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل، تقویم‌البلدان، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
اذکائی، پرویز، «ساوة باستان»، ساوهنامه (مجموعه مقالات مجمع تاریخ و فرهنگ ساوه)، ساوه، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 26-1، 1369.
اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمة جواد فلاطوری، جلد اول، چاپ ششم، تهران، علمی و فرهنگی، 1379.
اشپوهلر، ف.، «قالیبافی و نساجی»، در تاریخ ایران (دورة صفویان)، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمة یعقوب آژند، چاپ اول، تهران، جامی، صص 402-373، 1380.
اشمیت، اریک. فردریش، پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران، ترجمة آرمان شیشهگر، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه)، 1376.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، مجموعة انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1373.
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جلد اول، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب، 1363.
ــــــــــــــــ، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جلد سوم، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب، 1367.
ــــــــــــــــ، مرآةالبلدان، بهکوشش دکتر عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، جلد اول، تهران، دانشگاه تهران، 1366.
ــــــــــــــــ، مرآةالبلدان، بهکوشش دکتر عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1367.
ــــــــــــــــ، مرآةالبلدان، بهکوشش دکتر عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، جلد سوم، تهران، دانشگاه تهران، 1367.
ــــــــــــــــ،«تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم»، در سفرنامة عراق عجم، نوشتة ناصرالدینشاه قاجار، به تصحیح میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران، اطلاعات، صص337-169، 1387.
افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، چاپ اول، تهران، روزنه، 1378.
الویری، محسن، مروری بر جغرافیای تاریخی آوه (مهد تشیع در ایران)، با مقدمة سید نورالله کسایی، چاپ اول، تهران، امید دانش، 1380.
امیرحسینی، خسرو، ساوه در گذر تاریخ (زرندیه- آوه- خرقان- نوبران)، چاپ اول، تهران، راز نهان، 1390.
امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920 ﻫ.ق)، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر ملی، 1383.
الئاریوس، آدام، سفرنامة آدام الئاریوس (بخش ایران)، ترجمة احمد بهپور، ویراستة ابرهارد مایسنر، چاپ اول، تهران، ابتکار، 1363.
باربارو، جوزافا، «ذیل سفرنامة جوزافا باربارو»، در سفرنامههای ونیزیان در ایران، ترجمة منوچهر امیری، چاپ اول، تهران، خوارزمی، صص 113-111، 1349.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، صفی علیشاه، 1348.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح‌البلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
بلعمی، ابوعلی محمد، ترجمة تاریخ طبری (قسمت مربوط به ایران)، به اهتمام جواد مشکور، تهران، خیام، 1337.
پطروشفسکی، آ.پ، «اوضاع اجتماعی- اقتصادی ایران در دورة ایلخانان»، در تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان)، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمة حسن انوشه، گردآورنده: جی. آ. بویل، جلد پنجم، چاپ پنجم، تهران، امیرکبیر، صص 478-455، 1381.
پوپ، آرتر. آپم، سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)، ترجمة باقر آیتاللهزاده شیرازی، ویراستة سیروس پرهام، جلد سوم، چاپ اول، تهران، علمی و فرهنگی، 1387.
پیرنیا، محمد کریم و افسر، کرامت‌الله، راه و رباط، چاپ دوم، تهران، آرمین، 1370.
تاجبخش، احمد، تاریخ صفویه (هنر و صنعت، ادبیات و علوم، سازمانها)، جلد دوم، چاپ اول، شیراز، نوید شیراز، 1378.
تاورنیه، ژان باپتیست، سفرنامة تاورنیه، اصفهان، تأیید، 1336.
تتوی، قاضی احمد و قزوینی، آصفخان، تاریخ الفی (تاریخ ایران و کشورهای همسایه در سالهای 984-850 ﻫ.ق)، به تصحیح علی آلداود، چاپ اول، تهران، فکر روز، 1378.
جلالی عزیزیان، حسن، آوه دومین کانون تشیع در تاریخ ایران، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1379.
جملی کارری، جیووانی فرانسسکو، سفرنامة کارری، ترجمة عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی با همکاری مؤسسه انتشارات فرانکلین، 1348.
جُنابُدی، میرزا بیگ، روضةالصفویه (تاریخ دورة صفویه)، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، چاپ اول، تهران، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1378.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، اشکال‌العالم، ترجمة علی بن عبدالسلام کاتب، به تعلیقات فیروز منصوری، چاپ اول، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (سال 372 ﻫ.ق)، بهکوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، 1340.
حسینی قمی، قاضی احمد بن شرفالدین، خلاصة‌التواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، جلد اول، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1383.
حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر بن علی، زبدة‌التواریخ (اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی)، به تصحیح محمد نورالدین، چاپ اول، تهران، ایل شاهسون بغدادی، 1380.
حکیم، محمدتقی ابن محمدهادی، گنج دانش (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، با مقدمة عبدالحسین نوائی، به اهتمام محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران، زرّین، 1366.
خطیب‌شهیدی، حمید، «محوطة باستانی آوه»، گزارشهای باستانشناسی 6، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، صص 20-9، 1386.
خنجی اصفهانی، فضلالله روزبهان، تاریخ عالمآرای امینی (شرح حکمرانی سلاطین آققویونلو و ظهور صفویان)، تصحیح محمداکبر عشیق، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب، 1382.
دروویل، گاسپار، سفر در ایران (1191 ﻫ.ش)، ترجمة منوچهر اعتماد مقدم، چاپ اول، تهران، شباویز، 1364.
دسیلوا فیگوئرآ، دن گارسیا، سفرنامة دن گارسیا دسیلوا فیگوئرآ (سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول)، ترجمة غلامرضا سمیعی، چاپ اول، تهران، نو، 1363.
دلاواله، پیترو، سفرنامة پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه و شرح و حواشی از شعاع الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348.
دوسرسی، کنت، ایران در 1840-1839 م. (1256-1255 ﻫ.ق) سفارت فوقالعاده کنت دوسرسی، ترجمة احسان اشراقی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362.
دیولافوا، مادام ژان، سفرنامة مادام دیولافوا «ایران و کلده»، ترجمة فرهوشی (مترجم همایون سابق)، تهران، قصهپرداز، 1378.
دیولافوا، مادام ژان؛ دونور، شوالیه لژیون؛ آکادمی، افسر، ایران، کلده و شوش، ترجمة علیمحمد فرهوشی، بهکوشش بهرام فرهوشی، چاپ چهارم، تهران، دانشگاه تهران، 1369.
ذکایی ساوجی، مرتضی، «پژوهشی دربارة سابقة تاریخی و معماری بنای قلعه دختر ساوه»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران (ارگ بم-کرمان)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 541-523، 1374.
ـــــــــــــــ، «بررسی نام ساوه در کتیبة یونانی پئوتینگرایا»، ویراستة مهدی مظفری ساوجی، نامة ساوه (مجموعه مقالههای ساوهپژوهی)، مشهد، کردگاری، صص40-35، 1386.
ـــــــــــــــ، «حاکمان ساوه در طول تاریخ»، ویراستة مهدی مظفری ساوجی، نامة ساوه (مجموعه مقالههای ساوهپژوهی)، مشهد، کردگاری، صص 149-145، 1386.
رازی، امیناحمد، تذکرة هفت اقلیم، به تصحیح محمدرضا طاهری «حسرت»، جلد دوم، تهران، سروش، 1378.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة‌الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آلسلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، تهران، علیاکبر علمی، 1333.
زندهدل، حسن؛ نوروزی، محرم؛ سلیمی، زهره؛ حکیمیان، امیرحسین و نجمالدین، محمدرضا، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی استان مرکزی، تهران، ایرانگردان، 1379.
زندهدل، حسن، راهنمای ایرانگردی (استانها و شهرها)، چاپ اول، تهران، ایرانگردان، 1384.
سرفراز، علیاکبر و آورزمانی، فریدون، سکههای ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت، 1379.
سیفالدوله، سلطان محمدمیرزا، سفرنامة سیفالدوله (معروف به سفرنامة مکه)، به تصحیح علیاکبر خداپرست، چاپ اول، تهران، نی، 1364.
سیفی فمی تفرشی، مرتضی، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، چاپ اول، تهران، مجید، 1370.
سیوری، راجر، م، ایران عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، چاپ اول، تهران، مرکز، 1372.
شاردن، ژان، دائرةالمعارف تمدن ایران (سیاحتنامة شاردن)، ترجمة محمد عباسی، جلد سوم، تهران، امیرکبیر، 1336.
شیل، لیدی، خاطرات لیدی شیل «همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدینشاه»، ترجمة حسین ابوترابیان، چاپ دوم، تهران، نو، 1368.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ‌نامة طبری، گردانیده منسوب به ابوعلی محمد بن محمد بلعمی، به تصحیح و تحشیة محمد روشن، مجلد اول، چاپ اول، تهران، نو، 1366.
عبدالله گروسی، عباس، «سیر تحولات تاریخی شهر ساوه»، مجموعه مقالات کنگرة تاریخ معماری و شهرسازی، جلد پنجم، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 496- 483، 1376.
عزیزی، حمید و کریمیان، حسن، «نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار»، تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شمارة اول، صص 261-231، 1394.
غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهانآرا، تهران، حافظ، 1343.
فراهانی، ابوالفضل، مسجد جامع ساوه، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380.
فرهنگی، عادل، «سیمای ایوان غربی مسجد جامع ساوه»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران (ارگ بم)، جلد دوم، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 398-380، 1374.
فضلالله همدانی، خواجه رشیدالدین، جامع‌التواریخ (تاریخ آلسلجوق)، به تصحیح محمد روشن، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب، 1386.
فقیهی، علیاصغر، آلبویه و اوضاع زمان ایشان (با نموداری از زندگی مردم در آن عصر)، گیلان، صبا، 1357.
فلاندن، اوژن، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران، ترجمة حسین نورصادقی، چاپ سوم، تهران، اشراقی، 1356 (2536).
فووِریه، ژوآنس، سه سال در دربار ایران (1306 تا 1309 ﻫ.ق)، ترجمة عباس اقبال، تهران، علیاکبر علمی و شرکا، 1326.
فیض، عباس، گنجینة آثار قم، جلد دوم (قم و مشاهد)، چاپ اول، قم، مهر استوار، 1350.
قاضیها، فاطمه، سفرهای ناصرالدینشاه به قم (1309- 1266 ﻫ.ق)، چاپ اول، تهران، سازمان اسناد ملی ایران «پژوهشکدة اسناد»، 1381.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه با اضافات از جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح و تکمیل میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، 1373.
قمی، حسن بن محمد بن حسن سائب بن مالک اشعری قمی (از اعلام قرن چهارم)، تاریخ قم، ترجمة تاجالدین حسن خطیب بن بهاءالدین علی بن حسن بن عبدالملک قمی (در 806-805)، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، چاپ اول، قم، کتابخانة بزرگ حضرت آیتاللهالعظمی مرعشی نجفی(ره)(گنجینة جهانی مخطوطات اسلامی)، 1385.
ــــــــــــــــ، تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، به تصحیح سید جلالالدین تهرانی، تهران، توس، 1361.
کریمان، حسین، قصران (کوهسران)، بخش نخستین، تهران، سلسله انتشارات آثار ملی، 1356 (2536).
کریمی، فاطمه و کیانی، محمدیوسف، هنر سفالگری دورة اسلامی ایران، ویراستة عباس شریفی، چاپ اول، تهران، مرکز باستانشناسی ایران، 1364.
کریمیان، حسن و تقوی، عابد، «شهرهای مازندران در راهبرد ملی صفویان، مطالعة موردی: فرحآباد ساری»، مجموعه مقالات همایش ملی چشمانداز باستانشناسی شمال کشور در دهة آینده، مؤسسة آموزش عالی مارلیک نوشهر، اول و آخر، صص 82-69، 1389.
کریمیان، حسن و سادات، محبوبه، «معضلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران عصر صفوی با استناد به فرمانهای حکومتی منقور بر سنگ»، فرهنگ، سال بیست و یکم، شماره چهارم، پیاپی 68، صص 257-183، 1387.
کشیشان ژزوئیت، نامههای شگفتانگیز، ترجمة بهرام فرهوشی، تهران، اندیشه جوان، 1370.
کمپفر، انگلبرت، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران، انجمن آثار ملی، 1350.
کنتارینی، آمبروسیو، سفرنامة آمبروسیو کنتارینی، ترجمة قدرتالله روشنی، تهران،امیرکبیر، 1349.
کیانی، محمدیوسف، «سیمای شهرهای ایران از دید جهانگردان»، در نظر اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، چاپ اول، تهران، هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)، صص 457-371، 1365.
ـــــــــــــــ، پیشینة سفال و سفالگری در ایران، ویراستة پروین ترکمنیآذر، تهران، نسیم دانش، 1380.
گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ بن ضحّاک ابن محمود، تاریخ گردیزی (443-442 ﻫ.ق)، به تصحیح عبدالحی حبیبی، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب، 1363.
لُرد کُرزُن، جرج، ن، ایران و قضیة ایران، ترجمة ع. وحید مازندرانی، جلد دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی (بینالنهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان مسلمین تا ایّام تیمور)، ترجمة محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337.
مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر، نزهة‌القلوب (المقالة الثالثة در وصف بلدان و ولایات و بقاع)، به اهتمام و تصحیح گای لیسترنج، چاپ اول، تهران، دنیای کتاب، 1362.
ــــــــــــ (در730ﻫ.ق)، تاریخ گزیده، به اهتمام دکتر عبدالحسن نوائی، تهران، امیرکبیر، 1339.
مشکوتی، نصرتالله، از سلاجقه تا صفویه، تهران، ابنسینا، 1343.
مهریار، محمد؛ فرهنگی، عادل؛ مختاری، اسکندر، «سیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه»، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران (ارگ بم)، جلد دوم، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، صص812-760، 1374.
میراحمدی، مریم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، چاپ اول، تهران، امیرکبیر، 1371.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بلخی، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص دکتر عباس زریاب، چاپ اول، تهران، علمی، 1373.
میرزا سمیعا، محمدسمیع، سازمان اداری حکومت صفوی با تعلیقات مینورسکی بر تذکرة‌الملوک، ترجمة مسعود رجبنیا، بهکوشش محمد دبیرسیاقی، بخش اول و دوم، چ. سوم، تهران، امیرکبیر، 1378.
میشائیل، رربورن کلاوس، نظام ایالات در دورة صفویه، ترجمة کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، علمی و فرهنگی، تهران، 1383.
مینورسکی، ولادیمیر، «شهر ساوه»، ترجمة مرتضی ذکایی، نامة ساوه (مجموعه مقالههای ساوهپژوهی)، مشهد، کردگاری، صص 34-23، 1386.
ناصرالدینشاه قاجار، «سفرنامة عراق عجم»، در سفرنامة عراق عجم، نوشتة ناصرالدینشاه قاجار، به ضمیمة تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم، نوشتة محمدحسنخان اعتمادالسلطنه، به تصحیح میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران، اطلاعات، صص 158-19، 1387.
النرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمة ابونصر احمد بن محمد بن نصرالقبادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1351.
نیشابوری، خواجه امام ظهیرالدین، سلجوقنامه با ذیل سلجوقنامه، تألیف ابوحامد محمد بن ابراهیم، تهران، گلاله خاور، 1332.
ورهرام، غلامرضا، نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، چاپ اول، تهران، معین، 1385.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمدابراهیم آیتی، جلد دوم، چاپ ششم، تهران، علمی و فرهنگی، 1371.
حموی، شهابالدین ابی عبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، المجلد الثالث، بیروت، دار صادر للطباعه و النشر، 1957م.
Tomashcek, Wilhelm, Zur Historischen Topographie Von Persien, Zu wein Band 102 und 108, Neudruk der Ausgaben von 1883 und 1885, Biblio Verlag, Osnabrϋck, 1972.
نیرومند، حمیدرضا، «نمای نزدیک از قیز قلعه»، http://savehsara.aftabgardan-cc.com 12.04.2008
)