نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

مناسبات ایران و ماوراءالنهر از عهد صفوی ـ شیبانی در روندی چالشی، به ایجاد سنتی در مناطق مرزی خراسان منجر شد که تا عهد منغیت همواره در قالب جنگ، صلح، استقرار نیرو، تعدیات ترک­تازانه و  به­اسارت­بردن سرحدنشینان ادامه داشت. در پی یافتن علل، مجموعه­ای از توسعه‌طلبی‌ها، منافع اقتصادی، سنت­های اجتماعی و بی­کفایتی­های سیاسی را با پوششی به نام اختلافات مذهبی می­یابیم که در عهد شیبانی و پس از آن اشترخانی، تفاوت­ها و فرازوفرودهایی داشته است. آنچه در این نوشتار با عنوان «اوضاع سرحدنشینان و شیعیان خراسانی در مناسبات سیاسی منغیتیان و قاجارها» مطالعه   می­شود، بر دوران پس از نادر و استقرار حکومت منغیتیان در ماوراءالنهر تمرکز دارد. پرسش اصلی پژوهش این است که در ادامة روند تاریخی مواجهة ایرانیان و ازبکان که موجب تنش در خراسان شده بود، اوضاع خراسانیان در عهد منغیتیان/قاجارها چگونه و تابع چه مؤلفه­هایی بود؟ پاسخ اولیه و مدعای ما این است که در مناسبات ازبکان با شیعیان خراسانیِ سرحدنشین و مهاجر، روندی از لشکرکشی­ها تا تعامل سیاسی با حکومت قاجار شکل گرفته که تابع اوضاع سیاسی و اجتماعی ماوراءالنهر، سیاست­ورزی دولت ایران، تحولات روز دنیای اسلام (جنبش اتحاد اسلام و مواجهة با استعمار)و شرایط اجتماعی خراسانیان مهاجر در ماوراءالنهر بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Situation of Border Residents and the Shiites of Khorasan in the Political Relations of the Manghits with the Qajar Rulers (1785-1924)

نویسنده [English]

  • seyede fahime ebrahimi

Assistant Professor in History, Allameh Tabataba'i University

چکیده [English]

The challenging relations between Iran and Transoxiana from Safavid-Shi'bani era resulted in a tradition in the border areas of Khorasan and continued up to the Maghnits period through war, peace, deployment of military forces, predatory aggressions and taking the frontiersmen captive. Searching for the causes, several factors such as a set of developmental and economic interests, social traditions and political inadequacies with a covering of religious differences are recognizable that had several impacts along with ups and downs under the ruling years of Shibanid dynasty and then Ashtarkhanids. The present study has been conducted focusing on the period after Nader Shah was assassinated and the Manghit dynasty started to rule over a part of Transoxiana. The main question of the research is of how the situation of the people of Khorasan was under the ruling of Manghits during the reign of Qajar dynasty alongside the historical process of the mutual confrontations of Iranians and Uzbeks in the northeast and what factors affected it? The foremost answer and the claim is that there can be found a chain of incidents in relations between Uzbeks and Shiite frontiersmen of Khorasan and the immigrants such as military expeditions, political collaboration with the Qajar administration that  was dependent on the political and social conditions of Transoxiana, the Iranian government policies, the changes occurred in the world of Islam (the Movement of Unity of Islam and Confrontation with Colonialism) and the social conditions of the Khorasanis  who lived in Transoxiana as immigrants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Manghits
  • The Qajar Dynasty
  • Transoxiana
  • Shiites
  • Khorasan
اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جلد3، تهران، دنیای کتاب، 1363الف.
ـــــــــــــ، الماثر والاثار، ویراستار ایرج افشار، جلد1، تهران، اساطیر، 1363ب.
ـــــــــــــ، اکسیر التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1395.
امیر اردوش، محمدحسین، تأملی بر مسئلة وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز (با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام)، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1384.
بخارایی، شمس، تاریخ بخارا، خوقند، کاشغر (در شرح حکمرانی امیرحیدر در بخارا, محمدعلی‌خان در خوقند و جهانگیر خواجه در کاشغر)، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1377.
بوستانی بخارایی، میرزاعبدالعظیم، تحفة شاهی، تصحیح نادره جلالی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1388.
تکمیل همایون، ناصر، خوارزم، تهران، دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1383.
خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، تصحیح حسین خدیوجم، تهران، زوار، 1344.
دانش، احمد، معیار التدین (نسخة سیریلیک)، تصحیح علیقل دیوانقولوف و نصرالله ذاکراف، دوشنبه، ایرگراف، 2010.
سامی، عبدالعظیم، تاریخ سلاطین منغیتیه، ترجمه و ایضاحات ل.م.پیفانوا، مسکو، آکادمی فن­های رس رس ، 1962.
سپهر، لسان­الملک، ناسخ التواریخ، تهران، میرباقر تهرانی، 1273ق.
سفرنامة بخارا، تصحیح حسین زمانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
شمیم، علی­اصغر، ایران در دورة سلطنت قاجار، تهران، ابن­ سینا، 1342.
زرگری­نژاد، غلامحسین، تاریخ ایران در دورة قاجاریه؛ عصر آقامحمدخان، تهران، سمت، 1395.
زمانی، حسین، «قاجاریه و خانات خیوه و بخارا»، ایران شناخت، ش9، 222-247، تابستان 1377.
علی­صوفی، علیرضا، صفدر لرستانی و آرزو رمضانی، «تاسیس انجمن­های خیریه و مدارس ایرانی در عشق­آباد و تاشکند در دورة قاجار»، پژوهش­های تاریخی، سال پنجاهم، دورة جدید، سال ششم، ش2 (پیاپی 22)، 1-18، تابستان 1393.
کنستنکو، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن، ترجمة مادروس داود خانف، تصحیح و تحشیة غلامحسین زرگری­نژاد، تهران، مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی، 1383.
فطرت، عبدالرئوف، مناظره، دوشنبه، دانشگاه ملی تاجیکستان، 1992.
فریزر، جیمز بیلی، سفرنامة معروف به سفر زمستانی، ترجمة منوچهر امیری، تهران، توس، 1364.
قاضیها، فاطمه، اسناد روابط ایران و روسیه از دورة ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1380
عینی، صدرالدین، تاریخ انقلاب فکری در بخارا، تهران، سروش، 1381.
غفوراف، باباجان، تاجیکان، دوشنبه، عرفان، 1997.
ماتوه­یف، آ. م.، «تاریخچة حضور ایرانیان مهاجر در آسیای مرکزی در نیمة دوم سدة 19 و آغاز سدة 20»، ترجمة محسن شجاعی، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، دورة اول، ش3، 117-150، زمستان 1371.
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، جلد اوّل، تهران، زوار، 1384.
ملکم، سرجان، تاریخ ایران، ترجمة اسماعیل حیرت، تهران، دنیای کتاب، 1383.
واتسون، رابرت گرانت، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا 1858، ترجمة وحید مازندرانی، تهران، امیرکبیر، 1348.
وامبری، آرمینیوس، تاریخ بخارا از کهن­ترین روزگار تاکنون، ترجمة سیدمحمود روحانی، تهران، سروش، 1380.
ـــــــــــــ، سیاحت­نامة درویش دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمة فتحعلی­خواجه نوریان، تهران، علمی و فرهنگی، 1387.
هدایت، رضاقلی­خان، روضة الصفای ناصری، جلد9، قم، کتابفروشی مرکزی، 1339.
ـــــــــــــ، سفارت­نامة خوارزم، به کوشش علی حضوری، تهران، طهوری، 1356.
Ram, Rahul, politcs of central asia, London, curzon press, 1974.