نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر مؤسسه باستانشناسی دانشگاه تهران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد ایران‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

نام‌شناسی (Onomastics)، دانش مطالعة نام­هاست از هر نوع و در هر دورة تاریخی که باشند. هدف این دانش، اسامی خاص و در واقع هرچیزی است که نامی بر آن تعلق گیرد. موضوع این دانش می­تواند حوزه­های گوناگون با اهداف گستردة پژوهشی باشد. هدف از نگارش این مقاله تبیین جنبه­های گوناگون نام‌شناسی و بیان دانش­های مرتبط با آن و همچنین توضیح ضرورت پرداختن به این دانش است.  نشان­دادن پیشینة توجه به این موضوع به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم و روشن‌ساختن جایگاه این دانش در مطالعات علمی ایران، هدف دیگر نگارش این مقاله است. ازآنجاکه شیوة نام­گذاری با جغرافیا، زبان، دین و زمان تغییر می­کند، بررسی روند این تغییرات در زمان­ها و مکان­های گوناگون می­تواند در مسائل مختلف کارگشا باشد. درحقیقت آنچه سبب اهمیت «اسامی خاص» می­شود، کارکردهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی، زبان­شناسی، سندشناسی، باستان­شناسی و شاخه­های بسیار دیگر است که می­تواند نتایج مهم و کاربردی ازجمله روشن‌شدن علت تغییر نام­های افراد و اماکن در دوره­های تاریخی مختلف و همچنین میزان نفوذ زبان­های گوناگون در جغرافیایی خاص و بسیاری نتایج دیگر را به‌دست‌دهد. همچنین نام‌شناسی در ایران نیازمند پژوهش­های بیشتر در شاخه­های گوناگون است؛ چراکه بیشتر تحقیقات نام‌شناسی انجام­شده دربارۀ اسامی ایران اسلامی به دورة معاصر اختصاص دارد و به پیش از این دوره، کمتر توجه شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Onomastics and Historical Sciences Studies

نویسندگان [English]

  • Emad ad-Din Sheikh al-Hokamaee 1
  • Ramina Rezvan 2

1 Researcher in Institute of Archeology, University of Tehran

2 MA. Graduate of Science in Iranian Studies , University of Tehran

چکیده [English]

Onomastics (or onomatology) refers to the study of proper names of any kind including the names of people (anthroponyms) and places (toponyms). The purpose of this article is to explain different aspects of onomastics and its related knowledge, as well as its necessity and importance. Scrutinizing onomastics research background and the status of this knowledge in scientific studies of Iran is the other purpose of this article. Since names change with geography, language, religion, and time, studying the process of these changes at different historical periods and geographical areas can answer many questions. In fact, the importance of Onomastics is its secondary functions, such as cultural, social, political, and historical ones, which can have important results. For instance, it can determine the reasons for the changes in the names of people and places in different historical periods as well as the extent of the influence of different languages ​​in a particular geographical area. It is important to consider that onomastics in Iran requires further research in various branches; because most of the studies on names are devoted to the contemporary period and the names before this period have been given less attention.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Onomastics
  • Iranian anthroponyms
  • Iranian toponyms
  • Iranian proper names
  • Iranian historical titles
ابن­فوطی، عبدالرزاق بن احمد، مجمع­الآداب فی معجم القاب، تصحیح محمّد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1416.
ابن­کلبی، هشام بن محمّد، جمهرۃالنسب، تحیح حسن ناجی، بی­جا، عالم­الکتب، 1407.
ابن­ماکولا، الامیر الحافظ علی بن هبـﺔ الله ابن نصر، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسما و الاکنی و الانساب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411.
اعتمادالسلطنه، محمّدحسن‌خان وزیر، خیرات حسان؛ زندگی­نامة زنان مشهور، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1394.
اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم أعلام النساء، بیروت، مؤسسـﺔ الاعلمی للمطبوعات، بی­تا.
افشار، ایرج، «کِلک ایران‌شناسی؛ تازه­ها و پاره­های ایران‌شناسی (7)»، کلک، ش67، 102-134، 1374.
ـــــــــــــ و کریم سلیمانی، القاب رجال دورة قاجار، تهران، نشر نی، 1379.
ـــــــــــــ، فهرست مقالات فارسی در زمینة تحقیقات ایرانی، جلد5، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.
افشار، سمیه و سیّدمحمود نجاتی حسینی، «تحول نام­گذاری فرزندان در شهر تهران»، پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه، ش3، 141-158، 1388.
امین، سیّدحسن، «ایران‌شناسی؛ القاب، بازتاب طبقاتی و فرهنگی در نام­­گذاری­ها»، ماهنامة حافظ، ش29، 6-21، خرداد 1385.
ـــــــــــــ، «بدیع­الزّمان فروزانفر؛ مطالعه­ای در جامعه­شناسی، نام، نام­ خانوادگی و لقب»، ماهنامة حافظ، ش40، 10- 19، اردیبهشت 1386.
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرون 12، 13 و 14، تهران، زوار، 1378.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد، یتیمـالدّهرفیمحاسنأهلالعصر، شرح و تحقیق مفیدمحمّد قمیحه، تصحیح و گردآوری ابراهیم شمس­الدّین، بیروت، دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، 1420.
حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف­الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
حافظیان، ابوالفضل، رسائل فی درایة الحدیث، قم، مؤسسة علمی فرهنگی دارالحدیث، 1390.
حسون، محمّد و ام علی مشکوة، اعلام النساء المؤمنات، تهران، اسوه، 1421.
دادبه، اصغر، عبدالله مسعودی آرانی و میرزا ملّااحمد، «تذکره­نویسی»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر محمّد کاظم موسوی بجنوردی، جلد14، تهران، دایرۃ­المعارف بزرگ اسلامی، 1385.
دارقطنی، علی­بن عمر، المؤتلفوالمختلف، تصحیح موفق بن عبدالله، بیروت، دارالمغرب اسلامی، 1406ق.
دانش، یونس و علی­اکبر قربانی، «بررسی عوامل فرهنگی-اجتماعی مؤثر بر نام­گزینی کودکان توسط  خانواده­های ایرانی (مطالعة موردی استان هرمزگان)»، مشارکت و توسعة اجتماعی، ش3 و 5، 87-109، 1396.
دریایی، شهره و مرضیه هدایت، فهرست مستند مشاهیر و مؤلفان، تهران، سازمان اسناد و کتابخانة ملّی، 1376.
دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
ذاکرالحسینی، محسن، دانشنامة جهان اسلام، جلد16، زیرنظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، 1393.
رابینسون، ج. استوارت، باقر قربانی‌زرّین و افسانه منفرد، دانشنامة جهان اسلام، جلد6، زیرنظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران، بنیاد دایرة­المعارف اسلامی، 1393.
الراضی العبدالله، شیخ حسین، تاریخ علم الرجال، بیروت، مؤسسـﺔ البلاغ، 2001.
رجب­زاده، احمد، تحلیل اجتماعی نام­گذاری؛ بررسی موردی اراک، همدان، بوشهر، تهران، روش، 1378.
رحیمی­فر، مهناز و سعیداف عبدالقهار، «موقعیت اجتماعی واقفان در عصر صفویه به استناد وقف­نامه­ها»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش12،41-70، 1392.
رضوان، رامینا، «تحلیل آماری نام­های موجود در اسناد بقعة شیخ صفی­الدّین اردبیلی و بررسی آ­نها درجهت بازنمایی تاریخ و فرهنگ ایران قرون 8-12ق.»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما رسول جعفریان، دانشگاه تهران، 1397.
سبحانی، شیخ جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، مرکز مدیریت حوزة علمیه، 1369.
سلطان­القرایی، صادق، «اسامی اشهر و القاب دورة ناصرالدّین شاه»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما کامران فانی، دانشگاه تهران، 1355.
سلیمانی، کریم، «القاب دورة قاجاری، مستخرج از نُه سرگذشت­نامه و خاطرات»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما ایرج افشار، دانشگاه تهران، 1369.
سمعانی، عبدالکریم بن محمّد، الانساب، تصحیح عبدالرّحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد، مجلس دایرۃالمعارف عثمانیه، 1382ق.
شاهنواز، پری­ناز، «القاب دولتی، علمی، ادبی و مذهبی در دورة قاجاریه»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما ایرج افشار، دانشگاه تهران، 1352.
شروانی، جمال خلیل، نزهـ­المجالس، تصحیح و مقدمه و حواشی محمّدامین ریاحی، تهران، مهارت، 1375.
شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا، «جامعه­شناسی نام­های تاریخ اسلام»، روزنامة اطلاعات، ش23754، 6، 1385.
شعیبی عمرانی، محیا، «فرامین انتصاب در عصر ناصری (القاب و مناصب درباری)»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما رسول جعفریان، دانشگاه تهران، 1393.
شیخ­الحکمایی، عمادالدّین، «کاتبان و قاضیان اسناد بقعة شیخ صفی­الدّین اردبیلی اسناد قرن6- 10ق؛ پیشنهادی برای فهرست­نویسی و مستندسازی اسامی»، نامة بهارستان، ش4، 137-152، 1380.
ـــــــــــــ، فهرست اسناد بقعة شیخ صفی­الدّین اردبیلی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387.
ـــــــــــــ، «مترجم تاریخ سلانیکی کیست؟»، گزارش میراث، ش50 و 51، 10-12، 1391.
شیمل، آنه ماری، نام­های اسلامی، ترجمۀ گیتی آرین، تهران، کتابخانة ملّی، 1376.
صادقی، مصطفی، «دشواری نام­ها در پژوهش­های تاریخی»، پژوهش و حوزه، ش13 و 14، 111-136، 1382.
صفت­گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشۀ دینی در ایران عصر صفوی؛ تاریخ تحولات دینی ایران سده­های 10-12ق، تهران، رسا، 1389.
صفری، جواد، «تبیین جامعه­شناختی نام­گذاری فرندان (مطالعۀ موردی شهرستان لامرد)»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما مهدی ادیبی، دانشگاه اصفهان، 1389.
طوسی، محمّد بن حسن، رجال طوسی، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، الإسلامی، 1427.
عوتبی صحاری، سلمه بن مسلم، الانساب، مسقط، وزارت التراث القومی و الثقافه، 1427.
فرشیدورد، میرخسرو و ساره زیرک، «لقب و لقب­گذاری در ایران»، مجلۀ دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 87-99، 1381.
فیض، سهیلا، «بررسی زبان‌شناختی و جامعه­شناختی سیر تحولات و گرایش­های والدین برای نام­گذاری فرزندان در شهر شیراز»، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما حمید زاهدی، دانشگاه شیراز، 1383.
کتبی، محمد بن شاکر، فوات­الوفیات، تصحیح ابن خلکان‌احمد بن محمّد و احسان عبّاس، بیروت، دارصادر، بی­تا.
گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره­های فارسی، تهران، سنایی، 1363.
معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزه­هاى علمیه خواهران، بانوان عالمه و آثار آنها، قم، مرکز مدیریت حوزه­هاى علمیه خواهران، 1379.
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجار، تهران، زوار، 1341.
معین، محمّد، فرهنگ فارسی معین، تهران، کتاب راه نو، 1381.
میردامادی، مجتبی، علم رجال و درایه، تهران، میراث فرهیختگان، 1396.
نجاری، مهدی، چگونگی اعطای القاب مشابه در دورة قاجار (مطالعة موردی لقب مشیرالدوله)، تهران، ندای تاریخ، 1394.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تصحیح موسی شبیری زنجانی، قم، الإسلامی‏، 1365.
نوایی، عبدالحسین، رجال کتاب حبیب السیر (از حملة مغول تا مرگ شاه اسماعیل اوّل)، ویراستاری طاهره عدل، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379.
ندیم، مصطفی، «نظام نام­گذاری غیررسمی عامه در میان جزیره‌نشینان قشم»، نامة انسان­شناسی، ش7، 147-160، 1384.
نفیسی، علی­اکبر (ناظم­الاطبا)، فرهنگ نفیسی (ناظم­الاطبا)، تهران، خیام، 1355.
وحیدنیا، سیف­الله، «لقب در عصر قاجار»، ماهنامة حافظ، ش2، 42-45، 1383.
هاشمی، سروش، «چند نکته در سندپژوهی و نقدی بر بازخوانی (!) یک سند»، گزارش میراث، ش19 و 20، 19-21، 1387.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادبا، تصحیح احسان عبّاس، بیروت، دارالمغرب اسلامی، 1993.
Zgusta, Ladislav, “Name”, https://www.britannica.com/topic/name, 2014.
Bruck, Gabriel; Barbara Bodenhorn, The Anthropology of Names and Naming, Cambridge, Cambridge University, 2006.
Coates, Richard; “What is Onomastics?”, https://icosweb.net/what-is-onomastics/
“Namenkunde”, https://www.duden.de/node/101254/revision/101290, 2019.
Gronke, Monika, Derwische im Vorhof der macht: Social und Wirtschaftsgeschichte Norddwestiran im 13. und 14. Jahrhundert, Stuttgart, Steiner, 1993.
Hajdú, Miháli, History of Onomastics, Budapest, (?), 7-45, 2003.
Hough, Carole; http://onomastics.co.uk/?
Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Marburg, Hildesheim, 1936.
Musali, Namiq, “Şeyh Safį Türbesį’nįn Arşįv Belgelerįnde Türkҫe Şahis ve Unvan Adlari”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 7, 172-194, 2016.
Liddell, Henry George and Robert Scott, A Greek English lexicon, New York, Harper, 1883.
“Onomastique”, Larousse pratique, dictionnaire de franҫais au quotidian, Larousse Ed., Paris, Larousse, 2003.
URL2: http://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/default.html
URL3: http://snsbi.org.uk/index.html
URL5: http://one-name.org/about-the-guild/what-is-a-one-name-study
URL6: http://www.norna.org/?q=content/what-norna
URL7: http://www.poms.ac.uk/about
URL8: https://www.ulsterplacename.org/
URL9: https://sites.google.com/site/ghanaplacenames/home
Webster, Merriam, “Onomastics”, Webster Nninth New Collegiate Dictionary, Massachusetts, Merrian Webster, 1988.