نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

2 استادیار تاریخ تشیع دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

اخباریان دو قرن نخست هجری تأثیرات ماندگاری در تاریخ­نگاری اسلامی و فهم مسلمانان قرون بعد از وقایع تاریخی برجای گذاشتند. عامر شعبی (105-28) یکی از این اخباریان است که علاوه بر شهرت در فقه و حدیث در حوزۀ تاریخ نیز، مورد توجه فراوان مورخان اسلامی قرار گرفت. از او روایت­های متناقض و متضادی در مورد حوادث و شخصیت­های مؤثر جهان اسلام باقی مانده­ است. شناخت و تحلیل چرایی این تناقض­ها در روایات شعبی مسألۀ این پژوهش است. روش به­کاررفته توصیفی تحلیلی است. نتیجه نشان می­دهد روایات ابوعمرو به دنبال تحولات اجتماعی و سیاسیِ کوفه و منافع اشراف قبیله همدان و شخص وی تغییر کرد. این تغییرات در سه پرده مشاهده می­شود. در پردۀ نخست (66-28)، متأثر از محیط پرورش کودکی رنگ­وبوی تشیع علوی در اخبار شعبی کاملا نمودار است. پردۀ دوم زندگی عامر با جدایی او از قیام مختار (66) شروع شده و تا شورش ابن­اشعث (81) ادامه یافت. در این مرحله، او تحت­تأثیر عوامل ارتقای جایگاه فقاهتی و اشرافی و واکنش به رشد غالیان از شیعیان فاصله گرفت. ازین­رو، روایت­های ابوعمرو ضد شیعی شد هرچند هنوز، طرفدار حضرت علی (ع) بود. شکست ابن­اشعث (84) پردۀ سوم زندگی او را رقم زد. شعبی با سرسپردگی به امویان، اخباری در طرفداری از آن­ها و بر ضد حضرت علی (ع) نقل کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of al-Shaabi’s Narrative Twists Based on His Era and Life

نویسندگان [English]

  • Maryam azizian 1
  • Zeinab Omidian 2

1 Assistant Professor, of History, Ferdowsi University of Mashhad

2 Assistant Professor, of Shiite History, Hakim Sabzevari University

چکیده [English]

“Akhbarions”of the 1st and 2nd centuries AH have had lasting effects on the Islamic historiography and the understanding of the Muslims of later centuries. Amer al-Shaabi (28-105 AH) is one of Akhbarions. He, who was famous in the fields of Fiqh and Hadith, and history, has received much attention from Islamic historians. There are contradictory narratives by him about the events and the influential Muslims of the Islamic world. The main purpose of this study is to identify and analyze the contradictions in the narratives of al-Shaabi. The findings reveal that Abu Omar’s narrative changed as a result of the socio-political changes of Kufa and the interests of the nobility of Hamdān tribe and his own. These changes fall under three categories. The period of 28-66 AH was influenced by his childhood environment so that we can detect traces of Shiism in his narratives. The second episodeof his life began with his separation from Mokhtar’s uprising (66 AH) and continued until Ibn al-Ashath’s uprising (81 AH). At this stage, he distanced himself from Shiism under the influence of his status in Fiqh and as a reaction to the growth of the Ghulat. Thus, his narratives became anti-Shiite, although he was still a supporter of Ali in this period. The defeat of ibn al-Ashash (84 AH) marked the third episode of his life in which he became devoted to the Umayyad dynasty to the extent that he quoted a story in favor of the Umayyad Caliphate and against Imam Ali.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kufa
  • Rashidun Caliphate
  • Imam Ali
  • Umayyad Caliphate
  • Al-Shaabi
  • Akhbarions
آئینه­وند، صادق، علم تاریخ در گسترۀ تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1387.
ابراهیم ­الشعری، محمدکریم، «استقرار قبیله همدان فی الکوفه حتی نهایه العصر الأموی»، الذخائر، العدد 8، 109-118، 1422.
ابن­أعثم، أبومحمد أحمد  الفتوح، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالأضواء، 1411/1991.
ابن­أبی­الحدید، عبدالحمید بن­ هبهالله‏، شرح نهج­البلاغه لابن­أبی­الحدید، التحقیق ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، قم، مکتبه آیه­الله المرعشی­النجفی‏، 1404.
ابن­اثیر، عز­الدین ­أبو­الحسن­ على ­بن ­ابى­الکرم، الکامل­ فی­ التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، 1385/1965.
ابن­جوزى، أبو­الفرج عبد­الرحمن ­­بن على­ بن­ محمد، المنتظم ­فى­ تاریخ ­الأمم ­و ­الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى­ عبد­القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412/1992.
ابن­حبیب، محمد، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار­الآفاق ­الجدیده، بى­تا.
ابن­حمدون، محمد­ بن حسن ­بن ­محمد ­بن­ علی، ‏التذکره الحمدونیه، التحقیق إحسان ­عباس و بسکر­ عباس‏، بیروت‏، دار­صادر، 1996.
ابن­خیاط، أبو­عمرو­ خلیفه ­بن ­خیاط ­­العصفری، تاریخ ­خلیفة بن ­خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دار­الکتب العلمیه، 1415/1995.
ابن­سعد، محمد، الطبقات ­الکبرى (الطبقه ­الخامسه)، تحقیق محمد بن ­صامل ­السلمى، الطائف، مکتبه الصدیق، 1414/1993.
ـــــــــــــــ، الطبقات ­الکبرى، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، 1410.
ابن­عبدالبر، أبوعمر یوسف ­بن ­عبدالله ­بن­ محمد، الاستیعاب­ فى ­معرفه ­الأصحاب، تحقیق على­محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، 1412.
ابن­عبدربه‏، أحمد بن ­محمد،  العقد الفرید، التحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، 1404.
ابن­عساکر، على ­بن­ حسن‏، تاریخ ­مدینه دمشق‏، التحقیق على ‏شیرى، بیروت، دارالفکر، 1415.
ابن­­قتیبه­، أبومحمد عبدالله­ بن­ مسلم، عیون­ الأخبار، تحقیق یوسف­ علی­طویل‏، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1418/1998.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الإمامه ­و­ السیاسه المعروف بتاریخ ­الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، 1410/1990.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، المعارف، تحقیق ثروت­ عکاشه، قاهره، الهیئه ­المصریه ­العامه ­للکتاب، 1992.
ابن­کثیر، أبوالفداء اسماعیل ­بن ­عمر،  البدایه ­و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1407.
ابوالفرج ­الااصفهانى، على ­بن ­الحسین، ‏الأغانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1415/1994.
ابوسعد الآبی، منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، تحقیق خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دارالکتب ­العلمیة، 1424/2004.
اسد حیدر، الإمام ­الصادق و المذاهب ­الأربعه، بیروت‏، دارالتعارف‏، 1422.
بلاذرى، أحمد بن ­یحیى، انساب ­الأشراف، التحقیق سهیل ­زکار و ریاض­ زرکلى، بیروت، دارالفکر، 1417.
بیهقى، إبراهیم ­بن ­محمد، المحاسن­ و ­المساوی، التحقیق علی­ عدنان، بیروت‏، دار­الکتب العلمیه، 1420/1999.
بیهقى، ابوبکر احمد بن ­الحسین، دلائل ­النبوه­ و معرفه ­أحوال­ صاحب ­الشریعه، التحقیق عبدالمعطى قلعجى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405/1985.
پاکتچی، احمد، «اصحاب حدیث»، زیر نظر کاظم موسوی ­بجنوردی، جلد نهم، تهران، دائره­المعارف بزرگ اسلامی، 113-126، 1381
تاکر، ویلیام فردریک، مدعیان مهدویت و هزاره­گرایان، حمید باقری، تهران، حکمت، 1397
ثقفی­، ابواسحاق ­ابراهیم ­بن ­محمد، الغارات، تحقیق جلال­الدین­ حسینى ­ارموى، تهران، انجمن آثار ملى، 1353
جابری، محمدعابد، تکوین العقل العربی، بیروت، مرکز ­دراسات ­الوحده ­العربیه، 2009.
جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، تهران، علم، 1393.
حلی، حسن ­بن­ علی ­بن ­داود، الرجال (لابن­داود)، تهران، دانشگاه تهران، 1342.
خطیب، ­بغدادى، احمد ­بن­ على، تاریخ ­بغداد، مصحح، مصطفی ­عبد­القادر عطا، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، 1417.
خویی، ابوالقاسم، معجم ­رجال ­الحدیث، بی­جا، بی­نا، 1413.
دینورى، ابو­حنیفه ­احمد بن ­داود، الأخبار ­الطوال، تحقیق عبد­المنعم­ عامر، مراجعه جمال­الدین ­شیال، قم، منشورات الرضى، 1368.
ذهبـى، شمس‌الدیـن ­محمـد بـن ­احمد، تاریـخ ­الاسـلام­ و وفیـات ­المشاهیـر و ­الأعلام، تحقیـق عمر عبد­السلام ­تدمرى، بیروت، دارالکتاب ­العربى، 1413/1993.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، تذکره­ الحفاظ، بیروت، إحیاء ­التراث ­العربی، (بی­تا) الف.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، سیر­ اعلام­ النبلاء­ و­ بهامشه ­احکام ­الرجال...، التحقیق ‌محب ‌الدین ‌سعید ­عمر ‌­‌العمروی، بیروت، دارالفکر، 1417/1997.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، میزان الإعتدال فی نقدالرجال، بیروت، دارالفکر، بی­تا.
رابینسون، چیس اف، تاریخ­نگاری اسلامی، مصطفی سبحانی، تهران، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1389.
زرکلى، خیر­الدین، الأعلام ­قاموس ­تراجم ­لأشهر ­الرجال ­و ­النساء ­من ­العرب ­و المستعربین ­و ­المستشرقین، بیروت، دارالعلم  للملایین، 1989.
سجادی، سیدصادق و هادی عالم­زاده، تاریخ­نگاری در اسلام، تهران، سمت، 1380.
سرخسی، ابوبکر محمد ­بن­ ابی­سهل، شرح ­السیر ­الکبیر، صلاح­الدین ­المنجد، القاهره، ­المصر، 1960.
سمعانی، ابوسعید عبدالکریم ­بن­ منصور التمیمی، الانساب، التحقیق ­عبدالرحمن بن ­یحیی­المعلمی­، حیدرآباد، مجلس ­دائره­المعارف ­العثمانی، 1382.
شارون، جوئل، ده پرسش از دیدگاه جامعه­شناسی، چاپ دوم ، تهران، نی، 1380.
طبرسی، احمد بن­ على، ‏الإحتجاج­ على ­أهل ­اللجاج، التحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشرمرتضى، ‏1403.
طبری، أبوجعفر محمد بن­ جریر، تاریخ ­الأمم ­و الملوک، التحقیق محمدأبوالفضل ­ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387.
طوسی، محمد بن ­الحسن‏، رجال­ الطوسی، تحقیق جواد قیومى­اصفهانى، قم‏، النشر الاسلامی التابعه لجامعه ­المدرسین بقم المقدسه‏، 1373.
عزیزی، حسین، نقد و بررسی منابع تاریخی فتوح در سه قرن اول هجری با رویکرد فتوح ایران، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391.
عسقلانى، احمد بن­ على، الإصابه فى تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415/1995.
فرزانه، بابک، « اعشی»، در: دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد نهم، تهران، 388-390، 1381.
فرمانیان، مهدی، «عثمانیه و اصحاب حدیث قرون نخستین تا ظهور احمد بن ­حنبل، با تأکید بر سیراعلام ­النبلاء ذهبی»، هفت آسمان، سال دهم، شماره 39-143-182، 1387.
فسوی، أبویوسف ­یعقوب­ بن­ سفیان، المعرفه ­و­ التاریخ، تحقیق اکرم­ضیاء ­العمرى، بیروت، مؤسسه ­الرساله، 1401/1981.
کشى، محمد بن ­­عمر، رجال­الکشی إختیار معرفه ­الرجال‏، التحقیق محمد ­بن ­­الحسن ­طوسى و حسن ‏مصطفوى، مشهد، دانشگاه ­مشهد، 1409.‏
گیب، هامیلتون، تاریخ­نگاری در اسلام، یعقوب آزند، تهران، گستره، 1361.
ماسینیون، لویی، جغرافیای تاریخی کوفه، ترجمۀ عبدالرحیم قنوات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.
مبرد، أبوعباس ­محمد­ بن­ یزید، الکامل ­فی ­اللغه ­و­ الأدب، تحقیق تغارید بیضون و نعیم­ زرزور، بیروت‏، دارالکتب ­العلمیه، 1407/1987.
مزاحم منقرى، نصر، وقعه ­صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، القاهره، المؤسسه العربیه الحدیثه، 1382.
مزی، ابوحجاج­ جمال‌الدین ­یوسف، تهذیب ­الکمال، تحقیق­ بشارعواد، بیروت، مؤسسه­ الرساله، 1413.
مسعودی، أبو­الحسن ­على ­بن ­الحسین ­بن­ على، مروج­ الذهب ­و معادن­ الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1409.
مسکویه­،  ابوعلى، تجارب ­الأمم،  تحقیق ابوالقاسم امامى، تهران، سروش، 1379.
مفید، محمد بن­ محمد، الإرشاد فی ­معرفه­ حجج­الله ­على­العباد، التحقیق مؤسسه آل­البیت­ علیهم­السلام‏، قم‏، کنگره شیخ مفید، 1413 الف.
ـــــــــــــــــــــ، الفصول ­المختاره، تحقیق على ­میرشریفى، ‏قم، کنگره شیخ مفید، 1413ب.
مقدسی، مطهر بن ­طاهر، البدء ­و التاریخ، بورسعید، مکتبه الثقافه الدینیه، بى­تا.   
میرحسینی، سیدمحمد و بخشی، سیدفاضل­ا...، اعشای تغلبی و أعشای همدان در مقایسه با أعشای کبیر، لسان ­مبین (پژوهش ­ادب­ عربی)، سال دوم، دورۀ جدید، شمارۀ 3، 204-225، 1390.
هیندز، مارتین، «ریشه­شناسی جریان های سیاسی کوفی در نیمۀ نخست قرن اول هجری/ هفتم میلادی »، ترجمۀ محمدعلی رنجبر، تاریخ اسلام، شمارۀ 9، 119-162، 1381.
یعقوبی، احمد ­بن ­­أبى­یعقوب ­­بن ­­جعفر­­ بن­­ وهب­ واضح، تاریخ الیعقوبى، بیروت ، دارصادر، بى­تا.