نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ دانشگاه لرستان

2 دانشجوی دکترای تاریخ ایران دورۀ اسلامی دانشگاه لرستان

3 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

سرزمیـن گیلان، به واسطۀ موقعیت جغرافیایـی‌اش، از ورود اسلام تا صفویه، همواره تحت فرمان خاندان­های حکومتگر محلی بوده و معمولاً زیر سلطۀ مستقیم حکومت مرکزی قرار نداشت. این روند تا پیش از روی­کار آمدن صفویـان هم­چنان ادامه پیـدا کرد. فقط در دورۀ صفوی، شاه­عباس اول (حک: 996-1038ق/1588-1629م) با بسط نفوذ و سلطۀ حکومت مرکزی در گیلان، بساط حکومت‌های محلی آن را در هم پیچید. از آن پس، امور گیلان توسط کارگزاران و حکمرانان منصوب از طرف حکومت مرکزی اداره می­شد. در دورۀ کریم­خان زند (حک: 1163-1193ق/1750-1779م.) نیز هدایت­الله­خان به حکومت آن ایالت منصوب شد ولی به واسطۀ علل و عوامل مختلف رابطۀ او با حکومت مرکزی تغییر یافت. این پژوهش با روش توصیـفی تحلیـلی، بـرای ارائۀ پاسـخ­ به این سـوال تنظیـم شده است که روابط هدایت­الله­خان گیلانی با حکومت مرکزی چرا و چگونه تغییر یافت؟ یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که  روابط هدایت­الله­خان با حکومت مرکزی تحت تأثیر عواملی همچون ضعف حکومت مرکزی، توان­یابی نظامی حاکم گیلان، برقراری روابط سیاسی و اقتصادی با حکومت­های هم­جوار متغیر و تابع شرایط بود. حاکم گیلان با توسل به اقدامات سیاسی، نظامی و اقتصادی و سرکوب خوانین محلی  در صدد تلاش برای حفظ موجودیت خود و افراد تحت سرپرستی‌اش، در مقابل حکومت مرکزی و دیگر مدعیان سیاسی قدرت بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Relations of Hedayatullah Khan Foumani (Gilani) with the Central Government (1170-1200 A.H./ 1757-1786)

نویسندگان [English]

  • mohsen rahmati 1
  • farzad khosh ab 2
  • Taqi Asghari 3

1 Professor, Department of History at Lorestan University

2 PhD student in Iranian history, Islamic course, Lorestan University

3 Master of Iranian History, Islamic Course, Mohaghegh Ardabili University

چکیده [English]

Due to its geographical location, Gilan, since the arrival of Islam until the Safavid era, was always under the rule of local families and was not usually under the direct control of the central government. Only in the Safavid period, Shah Abbas I (d. 996-1038 AH/ 1588-1629 AD) put an end to the reign of local governments through the expansion of the influence and domination of the central government over Gilan. Since then, Gilan’s affairs were governed by agents and rulers appointed by the central government. During the reign of Karim Khan Zand (d. 1163-1193 AH/ 1750-1779 AD), Hedayatullah Khan was appointed as the governor of the province, but due to various reasons and factors, his relationship with the central government changed. Through a descriptive-analytical method, this paper seeks to answer the question of why and how Hedayatullah Khan’s relationship with the central government changed. The findings of this study show that Hedayatullah Khan’s relations with the central government were influenced by factors such as the weakness of the central government, the military empowerment of the ruler of Gilan, and the establishment of political and economic relations with the neighboring governments. The ruler of Gilan, by resorting to political, military and economic measures and suppressing the local readers, sought to maintain his power and that of his subordinates against the central government and other political claimants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gilan
  • Central government
  • Karim Khan
  • Hedayatollah Khan
آصف (رستم­الحکما)، محمدهاشم، رستم­التواریخ، تصحیح محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1352.
اسکندر­بیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تنظیم فهرست و مقدمۀ ایراج افشار، تهران، امیرکبیر 1382.
اسنادی از روابط ایران و روسیه از صفویه تا قاجاریه، ترجمۀ­ رحیم مسلمانیان قبادیانی و بهروز مسلمانیان قبادیانی (رحیمی)، ویرایش و توضیحات حسین احمدی، تهران، مرکزاسناد و تاریخ دیپلماسی، 1387.
اعتمادالسلطنه، محمد­حسن­خان، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد­اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1367.
افشاریان، نادر، نگاهی به تاریخ گیلان در دورۀ گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، 1396.
اقبال چلاوی، علی­قلی بن محمد، تاریخ ملک‌آرا، کتابخانه مجلس، نسخه خطی شماره 15743.
املشی (میزان)، بهاءالدین، گوشه­هایی از تاریخ گیلان، تهران، بهمن، 1352.
امیرانتخابی، شهرام، جغرافیای تاریخی گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، 1387.
اولیویه، سفرنامۀ اولیویه، ترجمۀ محمدطاهر میرزا، مصحح غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات، 1371.
باربارو، جوزفا و دیگران، سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، خوارزمی، 1349.
باکیخانف، عباسقلی­آقا، گلستان ارم، بسعی و اهتمام عبدالکریم علی­زاده و دیگران، باکو، علم، 1970.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 1421ق.
بنجامین، ساموئل گرین ویلر، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمدحسین کرد­بچه، تهران، جاویدان، 1369.
پرتو، افشین، تاریخ گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، 1388.
ــــــــــــ، سیاهکل دیار پایدار، رشت، فرهنگ ایلیا، 1394.
پندی، کیوان، گیلان در آیینۀ زمان (سیری در تاریخ گیلان و گیلانشهرها)، رشت، طاعتی، 1394.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ حمید ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر، 1382.
حاج سید جوادی، حسن، « گیلان از پنج هزار سال پیش تا امروز»، در کتاب گیلان، با نظارت ابراهیم اصلاح عربانی، جلد دوم، تهران، گروه پژوهشگران ایران، 1374.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362.
خودزکو، الکساندر، نامه‌های گیلان: مکاتبات پراکنده از مجموعۀ الکساندر خودزکو، بازخوانی و تحشیه نویسی فریدون نوزاد، علی امیری، رشت، فرهنگ ایلیا، 1391.
دلاواله، پیترو، سفرنامۀ پیترو دلاواله، ترجم، شعاع­الدین­ شفا، تهران، علمی و فرهنگی، 1370.
رابینو، ه.ل، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ترجمۀ­ جعفر خمامی­زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
ــــــــــ، فرمانروایان گیلان، ترجمۀ رضا مدنی و م.پ.جکتاجی، رشت، گیلکان، 1389.
ــــــــــ، سفرنامۀ مازنداران و استرآباد، ترجمۀ غلامعلی وحید­مازندرانی، تهران، علمی فرهنگی، 1390.
ساروی، محمدفتح­الله بن محمد، احسن­التواریخ، به اهتمام غلامرضا طباطبایی­مجد، تهران، امیر کبیر، 1371.
سپهر، محمدتقی­خان، ناسخ التواریخ تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1377.
شاردن، ژان، سیاحت­نامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1336.
­غفاری، ابوالحسن، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی­مجد، تهران، ارژنگ، 1369.
فاخته، قربان، تاریخ گیلان (پس از اسلام)، رشت، فرهنگ ایلیا، 1386.
فخرایی، ابراهیم، گیلان در گذرگاه زمان، بی­جا: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، 2536.
کارری، جیملی، سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عبدالعلی کارنگ و عباس نخجوانی، بی­نا، بی­جا، بی­تا، 1348.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.
کلاویخو، روی دو گونسالس، سفرنامۀ کلاویخو، ترجمۀ، مسعود رجب­نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1366.
گلستانه، ابوالحسن بن محمد­امین، مجمل التواریخ ( شامل وقایع و رویدادهای سی و پنج سالۀ بعد از مرگ نادرشاه) و ذیل زین­العابدین کوهمره­ای، حواشی و اعلام و فهرست محمد­تقی مدرس­رضوی، تهران، دانشگاه تهران، 2536.
گملین، سامئل گتلیب، سفر به شمال ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری­افشار، رشت، فرهنگ ایلیا، 1393.
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی، 1364.
لنجانی اصفهانی، محمدحسن بن محمدرحیم، جنه­الاخبار، به انضمام نخبه الاخبار عبدالوهاب بن علی اشرف بن اسماعیل شیرازی، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391.
لنکرانی، احمد، اخبارنامه: تاریخ خانات تالش در زمان جنگ­های روسیه علیه ایران، به کوشش علی عبدلی، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1380.
محمودمیرزا قاجار، تاریخ صاحبقرانی، تصحیح نادره جلالی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389.
مرعشی­صفوی، محمدخلیل­ بن داود، مجمع التواریخ: در انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال 1207 ه.ق، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابخانۀ سنایی و طهوری، 1362.
ملگونف، گریگوری­ولریانوویچ، کرانه­های جنوبی دریای خزر، ترجمۀ امیرهوشنگ امینی، تهران، کتابسرا، 1376.
موسوی نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی­گشا، مقدمۀ سعید نفیسی، تهران، اقبال، 1363.
هدایت، رضا­قلی­خان، روضه الصفای ناصری، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1380.
یزدی، شرف­الدین علی، ظفرنامه، تصحیح سید سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387.
Atkin, Muriel, Russia and Iran 1828-1780, the University of Texas at Antonio by the University of Minnesota, 1980.
Forster, George, Journey from Bengal to England, Through the Northern part of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia by the Caspian-Sea, Vol. II.  London: Printed for R. Faulder, new Bond_ streft, 1808.
Francklin, William, Observations made on a tour from Bengal to persia, in the years1786-7. With a short account of the Remains of the Celebrated Palace of Persepolis: and other interesting events, 2008.
Shahvar, Soli and Emil Abramoff, “The Khan, The Shah and Tesar: The Khanate of Talesh between Iran and Russia”, in Russians in Iran; Diplomacy and Power in Qajar Era and Beyond, ed. Rudi Matthee and Elena Andreva, London, NewYork: I.B.Tauris, 2018.