نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

درج عبارت «شاهنشاه ­ایران» بر سکه­ای از اتابک ­قزل ­ارسلان (582-587ق) از اتابکان آذربایجان (541-626ق) امری بدیع و منحصر­به­فرد به­ شمار می­آید. هر چند استعمال واژۀ شاهنشاه بر سکه­ها در ایران بعد از اسلام امری جدید نبود و توسط امرای آل­بویه و سپس سلجوقیان در سکه­ها مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اما در کنار هم قرار گرفتن دو واژۀ «شاهنشاه» و «ایران»، در تاریخ ایران بعد از اسلام در سکه قزل ارسلان امری نو تلقی می­شود. این امر در تاریخ ­ایران بعد از اسلام نه­تنها سابقه نداشت، بلکه تا دوران نادرشاه افشار تکرار نگردید. مسألۀ ­اساسی در تحقیق پیش­رو بررسی و واکاوی علل به کار بردن عبارت «شاهنشاه ایران» در سکه قزل ­ارسلان از اتابکان­ آذربایجان است. یافته­های پژوهش بر این اصل استوار است که اتابک ­قزل ­ارسلان پس از آن از سوی خلیفۀ ­عباسی در برابر سلطان طغرل­­ سوم­ سلجوقی، مقام سلطانی یافت و مشروعیت­ دینی را کسب نمود، در پی کسب مشروعیت از طریق به کارگیری نمادهای ایران ­باستان بود. از این­رو با ضرب ­سکه با عبارت «شاهنشاه ­ایران» و نقر نمادهای ایران باستانی درصدد کسب مشروعیت برآمد. نکتۀ حایز اهمیت این است که منطقۀ آذربایجان یکی از کرسی­های فرهنگی در دوران ساسانی به شمار می­آید و سنت­های ساسانی در این منطقه ریشه­دار بوده است. علاوه ­بر این در اشعار شاعران مکتب آذربایجان معاصر قزل ­ارسلان علایق ایران ­باستانی به چشم می­خورد که به­طور مسلم، قزل ­ارسلان تحت تأثیر این علایق بوده است. در این راستا با توجه به قتل نابهنگام وی و بررسی دیوان اشعار شاعرانی چون ظهیر فاریابی و خاقانی­شروانی به عدم موفقیت قزل ­ارسلان در کسب مشروعیت­­ ثانویه متکی بر هویت ایرانی پی خواهیم برد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Application of the Title “Shah of Iran” on an Unknown Coin from the Period of the Reign of Qizil Arsalan

نویسنده [English]

  • lida mavadat

Assistant Professor of History, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz

چکیده [English]

The inscription of the phrase “Shah of Iran” on a coin from the era of the reign of Qizil Arsalan (582-587 AH), one of the Atabeks of Azerbaijan (541-626 AH), is considered a novel and unique deed. The use of the word “shah” on coins in post-Islamic Iran was not new, and the rulers of the Buyid dynasty and then the Seljuk dynasty used this word on their coins; but the juxtaposition of the two words “shah” and “Iran” is considered new in the history of post-Islamic Iran. This not only was unprecedented in the history of post-Islamic Iran, but was not repeated until the reign of Nader Shah Afshar. The main issue in this research is the study and analysis of the reasons for using the phrase “Shah of Iran” on this coin. After gaining religious legitimacy, Qizil Arsalan sought to gain national popularity. Therefore, he had silver coins minted and the words “Shah of Iran” inscribed on them — silver and shah being the symbols of ancient Iran. It is important to note that the region of Azerbaijan was one of the bases of cultural ideology during the Sassanid era, and Sassanid traditions were rooted in this region. In addition, the poetry of the Azerbaijani school reflect the poets’ interest in Iranianism, and this influenced Qizil Arsalan. Considering his untimely murder and reviewing the poetry collection of poets such as Zahir Faryabi and Khaghani Shervani, we realize the failure of Qizil Arsalan in gaining national popularity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shah of Iran
  • Atabek
  • Qizil Arsalan
  • Azerbaijan
  • Farhizadi
  • Coin
ابن­خردادبه، المسالک و الممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران، میراث مکتوب، 1371.
ابن­رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، بیروت، دارصادر، 1892.
ابن­­خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ­ابن­خلدون ­المُسمّی ­دیوان ­المبتدا و الخبر فی ­تاریخ ­العرب و البربر و من عاصرهم من ­ذوی ­السلطان ­الاکبر، بیروت، چاپ خلیل­ شحاده و سهیل ­زکار، 1408/1988.
احمدی، حمید، بنیادهای هویت ملی ایرانی، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388.
اسمیت، آنتونی، ناسیونالیسم (نظریۀ، تاریخ و ایدئولوژی)، ترجمۀ منصور انصاری، تهران، تمدن ایرانی، 1383.
اشرف، احمد، هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران، نشر نی، 1395.
اعتماد­مقدم، علیقلی، فرّ در شاهنامه، تهران، وزارت ­فرهنگ و هنر، 1346.
آقسرایی، تاریخ­ سلاجقه یا مسایره­الخبار و مسایره­الاخیار، تصحیح عثمان­ توران، تهران، اساطیر، 1362.
بارتولد، واسیلی­ولادیمیروویچ، فرهنگ اسلامی، ترجمۀ لیلا ربن­شه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1389.
باسورث، سلجوقیان، ترجمه ­و تدوین یعقوب ­آژند، تهران، مولی، 1380.
بشیریه، حسین، آموزش­ دانش ­سیاسی، مبانی­ علم ­سیاست ­نظری، تهران، نگاه معاصر، 1382.
بنداری­اصفهانی، زبده­النصره و نخبه­العصره (تاریخ سلسلۀ سلجوقی)، ترجمۀ ­محمدحسین­ جلیلی، تهران، بنیاد فرهنگ، 1356.
ترابی­طباطبایی، سیدجمال، «سکه­های ­شاهان­ اسلامی ­ایران»، موزۀ آذربایجان،­ شمارۀ 5، 1350.
ـــــــــــــــــــــــــ، سکه­های ­اسلامی ­ایران از حملۀ ­عرب تا حملۀ ­مغول، تبریز، مهدآزادی، 1372.
تیموری، تورج، «روابط ­سیاسی ­اتابکان­ آذربایجان ­با خلفای ­عباسی»، تاریخ ­ایران، شمارۀ 18، 43-80، 1394.
ثعالبی­نیشابوری، یتیمه­ الدهر  فی­ محاسن ­اهل­العصر، بیروت، دارالفکر، 1393.
جرفادقانی، ابوالشرف ­ناصح، ترجمۀ ­تاریخ ­یمینی، به­ اهتمام شعار، تهران، علمی ­و ­فرهنگی، 1374.
جوینى‏، علاءالدین­ عطاملک ­بن ­بهاءالدین ­محمد بن ­محمد، تاریخ­ جهانگشای­ جوینی، تهران، دنیاى ­کتاب، ‏1385.
حجاریان، سعید، «ساخت اقتدار سلطانی یا آسیب پذیری­ها؛ بدیل ها»، اطلاعات سیاسی­­اقتصادی، شمارۀ 91 و 92، 45-57، 1373.
خاقانی­شروانی، دیوان اشعار، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، زوار، 1373.
خواندمیر، غیاث­الدین، تاریخ­ حبیب ­السیر فی ­اخبار ­افراد بشر، زیر نظر دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1362.
دریایی، تورج، تاریخ­ و فرهنگ ­ساسانی، ماندگاری ­یک ­لقب ­باستانی ­ایران در آسیای ­میانه، ترجمۀ مهرداد قدرت دیزجی، تهران، ققنوس، 1382.
دیانت، ابوالحسن، فرهنگ تاریخی سنجش ها و ارزش ها، تبریز، نیما، 1367.
رابینو، لوئی، سکه­های شاهان ایرانی، آلبوم سکه­ها، نشان­ها و مهرهای پادشاهان ایران، به اهتمام محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1353.
راوندی، ابوبکر محمد، راحه ­الصدور و آیه­ السرور، تصحیح ­اقبال و مینوی، تهران، امیرکبیر، 1364.
رشید­الدین ­فضل­الله ­همدانى، جامع ­التواریخ، تهران، میراث­ مکتوب، 1386.
رضازاده ملک، رحیم، «دیباچۀ شاهنامه ابومنصوری»، نامۀ انجمن، شمارۀ 13، 121-166، 1383.
رضایی­باغ­بیدی، حسن، سکه­های ایران در دورۀ اسلامی از آغاز تا برآمدن سلجوقیان، تهران، سمت. 1393.
سرافرازی، علی­اکبر، آورزمانی، فریدون، سکه­های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت، 1383.
سلیمانی، سعید، تاریخ ­سکه در دودمان­های ­محلی ایران (قرون­ سوم و چهارم هجری­ قمری)، تهران، برگ­نگار، 1396.
سودآور، ابوالعلاء، فرّایزدی در آیین ­پادشاهی ­ایران ­باستان، هوستون ­آمریکا، میرک، 1383/2005.
شمس­اشراق، عبدالرزاق، نخستین سکه­های امپراتوری ­اسلام، اصفهان، دفتر خدمات فرهنگی استاک، پویا، 1369.
صدرالدین­ حسینی، زبده ­التواریخ، اخبار الامراء و الملوک ­السلجوقیه، ترجمۀ رمضان­علی روح­الهی، تهران، ایل شاهسون، 1380.
صفا‌، ذبیح‌الله، تاریخ­ ادبیات­ ایران، تهران، ققنوس، 1369.
ــــــــــــ، حماس سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر، 1363.
طباطبایی، سیدجواد، درآمدی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، چاپ نهم، تهران، کویر، 1387.
طبری، محمد، تاریخ ­الطبری، بیروت، دارالکتب ­العلمیه، بی­تا.
ظهیرالدین ­نیشابوری، سلجوقنامه، تهران، کلاله­خاور، 1332.
عقیلی، عبدالله، دارالضرب­های ایران دورۀ اسلامی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار­یزدی، 1377.
علاءالدینی، بهرام، سکه­های ­ایران ­دورۀ ایلخانان ­مغول، تهران، برگ­نگار، 1395.
عنصری، ابوالقاسم، دیوان، به کوشش یحیی قریب، تهران، شرکت طبع، 1323.
فاریابی، ظهیرالدین، دیوان ­اشعار، تصحیح امیرحسن­ یـزدگردی، بـه ­اهتمام‌ اصغر ‌دادبه، تهران‌، قطره، 1381.
فرخی­سیستانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، 1355.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، تهران، طلایه، 1386.
فره­وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران، دانشگاه ­تهران، 1382.
قاسمی­اندرود، پرستو، «سکه­های ­اتابکان­ آذربایجان مکشوفه در استان ­زنجان»، پیام­ باستان ­شناس، شمارۀ ­11، 111-121، 1388.
قائم­مقامی، جهانگیر، «مهرها، طغراها و توقیع­های پادشاهان ایران از ایلخانان تا پایان قاجاریه»، بررسی­های تاریخی، شمارۀ 22، 17-68، 1348.
ــــــــــــــــــــ، «مهرهای نویافتۀ پادشاهان ایران» بررسی­های تاریخی، شمارۀ 39، 93-108، 1351.
قریشی، امان­الله، ایران­ نامک: نگرشی ­نو به ­تاریخ و نام­ ایران، تهران، مولف، 1373.
قهرمانی، ابوالفتح، «سکه ­نشان ­قومیت و آزادگی»، ­باستان ­شناسی و هنر، شمارۀ 104، 9-31، 1350.
کزازی، جلال­الدین، نامۀ ­باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ ­فردوسی، از آغاز تا پادشاهی ­منوچهر، تهران، سمت، 1379.
گیزلن، ریکا، چهار سپاهبد شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ سیروس نصراله­زاده، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 1384.
لمبتون، آن، تداوم­ و تحول در تاریخ ­میانۀ ­ایران، ترجمۀ ­یعقوب ­آژند، تهران، نشر نی، 1372.
متنبی، دیوان متنبی، بیروت، لبنان، دارالثقافیه­، بی­تا.
مستوفی، حمدالله، تاریخ­ گزیده، به­ کوشش عبدالحسین ­نوایی، تهران، 1336.
مشیری، محمد، کتابشناسی سکه­ها، مهرها و طغراهای پادشاهان ایران، تهران، انجمن فرهنگ ایران باستان، 1352.
موسی ­اوغلو، ضیاء، دولت­ اتابکان ­آذربایجان (1225-1136م)، ترجمۀ ­علی ­داشقین، تبریز، اختر، 1383.
نورآقایی، آرش، عدد، نماد، اسطوره، تهران، نشر افکار، 1393.
وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس­ منوچهری، مهرداد ترابی­نژاد و مصطفی­ عمادزاده، تهران، مولی، 1374.
Album, S, Checklist of Islamic Coins, 3rd ed, Santa Rosa, 2011.
ـــــــــــــــــــ, and Goodwin T, Sylloge of Islamic Coins in the Ashmolean: Vol. 1: The Prereform Coinage of the Early Islamic Period, Oxford, 2002.
ـــــــــــــــــــ, Bates, M.L. and Floor W. Coins and Coinage, in: Encyclopaedia Iranica, vol. VI, ed E. Yarshater, Costa Mesa, pp.14-41, 1993.
Busse, Chalif und Grosskonig, Die Boydiden im Irak 945-1055, Beirut 1969, p.174, 223.
Defremery, M. “Recherches Sur Quatre Princes d’Hamadan,”, Journal Asiatique, No. IX, Ser. IV, Paris: 1847,pp.140-177.
Gnoli, Gerhardo, The Idea of Iran: An Essay on its Origins, Rome, 1989.
Kabir, Mafizolah. "The Assumption of the Title Shahnsha" in: jornal of the Asiatic Socity of Pakistan (j.a.s.p) vol: 17. 1956. P. 44.
Khalili Collection, Chess Piece in the From of a Seated Man, www. khalili. Org, Retrieval 2017/7/21. http://www. Khalili. Org/collections/ category/1#object/ POT-1310, 2010.
Lazard, Gilbert, “The Rise of the New Persian Language”, History of Irar IV, Cambridge: Cambridge University Press, 1975.
Rabino H.L, Album of Coins, Medals and Seals of The Shaha of Iran (1500- 1948 a.d) oxford: c: batey. 1951.
Tread well, Luke, Shahanshah and Al-Malik al –Mu’ayyad: The Legitimation of Power in Samanid and Buyid Iran, in Culture and Memory in Medieval Islam, Essay in Honour of Wilferd Madelung, ed. Farhad Daftary and Josef W. Meri London, 2003.