پژوهش‌های علوم تاریخی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اطلاعات آماری نشریه

اخبار و اعلانات

همکاری با انجمن و موسسه

راهنمای نویسندگان

نمونه کار فارسی

نمونه کار انگلیسی

هزینه انتشار

فرم اصالت اثر

فرم تعارض منافع

راهنمای دریافت شناسه ارکید

داوران نشریه

راهنمای ثبت نام در پابلونز

غالیان و حسنیان: واگرایی اندیشه‌ای، همگرایی سیاسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

قیام­های حسنیان در دورۀ خلافت عباسیان با قیام محمد بن عبدالله در سال 145 هجری آغاز شد. این قیام به عللی همچون بیعت دو خلیفۀ نخست عباسی با محمد، جایگاه وراثتی او، گستردگی تبلیغات و طیف وسیع حامیان از اهمیت ویژه­ای برخوردار بود. در میان حامیان متنوع این قیام، برخی رهبران غلات نیز حضور داشتند. افرادی که میان آراء آنها با باورهای نخستین حسنیان همگرایی حداقلی وجود داشت. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، عوامل مؤثر در حمایت غالیان از قیام محمد بن عبدالله، با وجود همگرایـی حداقلی میـان باورهای آنها مورد توجه قرار گرفته ­است. نتیـجۀ این بررسی نشان می­دهد رهبران غالی برای جذب حامیان بیشتر، با استفاده از شرایط ایجاد شده همچون مرگ بزرگان علوی و تبلیغ حسنیان درخصوص مهدویت محمد بن عبدالله، معنای دلخواه خود از مهدی (منجی بودن محمد) را به پیروان خود تعلیم دادند. امری که پذیرش آن، افضلیت حسنیان برای امامت را در خود مستتر داشت. از سوی دیگر تأکید بر لزوم قیام مسلحانه و حذف مخالفان در تعلیمات آنها، ضمن تأکید بر ظهور و قیام منجی (محمد) برای پر کردن جهان از عدل، با وجود همگرایی حداقلی باورها و اهداف غالیان و حسنیان، در ظاهر نزدیکی آنها به دو باور حسنیان یعنی افضلیت برای امامت و لزوم قیام مسلحانه را در پی داشت. امری که نهایتاً حمایت برخی غالیان از قیام محمد را رقم زد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ghulats and Hassanids: Divergence of Thought, Political Convergence

نویسنده [English]

  • Leila Najafian Razavi

Assistant Professor of History, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

The revolts of the Hassanids during the Abbasid Caliphate began with the revolt of Muhammad Ibn Abdullah in 145 AH. His uprising was of particular importance for reasons such as the allegiance of the first two Abbasid caliphs to him, his hereditary position, the massive propaganda about him, and his wide range of supporters. Among the various supporters of the uprising were some Ghulat leaders, people who shared few of the views and beliefs of the Hassanids. In this article, through a descriptive-analytical method, the factors influencing the Ghulats’ support for the uprising of Muhammad Ibn Abdullah, despite the minimal convergence of their beliefs, have been considered. The results of this study show that Ghulat leaders, in order to attract more supporters and teach their followers their own desired meaning for the Mahdi, made use of the circumstances created by the death of the Alavid elders and the Hassanids’ propaganda about the Muhammad Ibn Abdullah. On the other hand, Ghulats’ emphasis on the need for an armed uprising and eliminating the opposition in their teachings, while emphasizing the resurrection of the Mahdi to fill the world with justice, led to their acceptance of the two beliefs of the Hassanids: their superiority for Imamate and the necessity for an armed uprising. This eventually led to the support of some Ghulats for Muhammad’s uprising.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Baqir
  • Mohammad Ibn Abdullah
  • Mahdi
  • Ideological divergence
  • Political convergence
  • Hassanid
  • Ghulat
مراجع
ابن­ابی­الحدید، شرح نهج البلاغه، جلد هشتم و پانزدهم، بیروت، الاعلمی للمطبوعات، 1415.
ابن­اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، جلد پنجم، بیروت، دارصادر داربیروت، 1965.
ابن­زهره، تاج­الدین بن محمد، غایه الاختصار فی اخبار البیوتات العلویه، بولاق، [بی‌نا]، 1310.
ابن­حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، جلد چهارم، قاهره، احمد ناجی­الجمالی، 1320.
ابن­سعد، محمد بن منیع، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، جلد پنجم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410.
ابن­شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، تحقیق یوسف البقاعی، جلد چهارم،، بیروت، دار­الاضواء، 1412.
ابن­طاووس، علی بن موسـی، اقبـال الاعـمال الحـسنه فیـما یـعمل مرّه فی السنه، تحقیـق جواد قیومی­اصفهانی، جلد سوم، قم، بوستان کتاب، 1434.
ابن­عبدربه اندلسی، عقد الفرید، جلد پنجم، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 1419.
ابن­عساکر، تاریخ مدینه دمشق، جلد سیزدهم، بیروت، دارالفکر، 1415.
ابن­کثیر، البدایه و النهایه، جلد دهم، بیروت، دارالفکر، 1407.
اخبار الدوله العباسیه، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبارالمطلبی، بیروت، دارالطلیعه، 1971.
اسفرائنی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین، تحقیق محمد زاهد بن حسن کوثری، بغداد، مکتبه المثنی، 1374.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تصحیح محمد­جواد مشکور، تهران، عطایی، 1963.
اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق محمد محی­الدین عبدالحمید، جلد یکم، بیروت، مطبعه العصریه، 1999.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، 1345.
الهی‌زاده، محمدحسن، جنبش حسنیان؛ ماهیت فکری و تکاپوهای سیاسی، قم، شیعه‌شناسی، 1385.
بخاری، ابونصر، سر سلسله علویه، نجف، حیدریه، 1962.
بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، تعلیق شیخ ابراهیم رمضان، چاپ چهارم، بیروت، دارالمعرفه، 1429.
ــــــــــــــــــ، اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1401.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، جلد سوم و نهم، بیروت، دارالفکر، 1417.
بلخی، احمد بن سهل، البدء و التاریخ، بیروت، دار صادر، 1431.
بهرامی، روح­الله، «مغیره بن سعید و ظهور اندیشۀ حروفی­گری در عصر امویان»، مطالعات تاریخ اسلام، دورۀ 2، شمارۀ 5، 29-52، 1389.
جاحظ، ابی‌عثمان عمرو بن بحر، کتاب الحیوان، جلد دوم، بیروت، دارالکتب العمیه، 1424.
حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، عمان، امام زید بن علی الثقافیه، 1422.
حمیری، ابوسعید نشوان، حور العین، تحقیق کمال مصطفی، بغداد، مکتبه المثنی، 1965.
ساعدی، محمد، الحسنیون فی التاریخ، نجف، مطبعه النجف، 1956.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، توضیح ملل، ترجمۀ ملل و نحل، مصطفی بن خالقداد هاشمی، جلد یکم، [بی­جا]، اقبال، 1361.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ، الملل و النحل، تحقیق ابراهیم شمس­الدین، بیروت، اعلمی، 2006.
صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، جلد یکم، بیروت، الاعلمی، 1408.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تعلیق محمدباقر خرسان، جلد دوم، نجف، دارالنعمان، 1966.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، جلد هفتم، قاهره، دارالمعارف، بی­تا.
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، جلد سوم، بغداد، مکتبه المثنی، بی‌تا.
قاضی، عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق عبدالحلیم محمود و سلیمان دنیا، باشراف طه حسین، جلد بیستم، [بی‌جا]، الدار المصریه للتألیف و الترجمه، بی‌تا.
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، تحقیق جواد قیومی­اصفهانی، قم، نشر اسلامی، 1427.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافى، جلد یکم، تهران، الاسلامیه، 1362.
محلی، احمد بن محمد، حدائق الوردیه، تحقیق المرتضی بن زید المحطوری­الحسنی، جلد یکم، صنعا، مرکز بدر العلمی و الثقافی، 1423.
مزی، ابوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال فی معرفه الرجال، تحقیق شبار عواد معروف، جلد بیست و پنجم [بی­جا]، الرساله، 1413.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، جلد سوم، بیروت، دار اندلس، بی­تا.
مشکور، محمد­جواد، فرهنگ فرق اسلامی، [بی­جا]، بنیاد پژوهشها، 1368.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، تحقیق موسسۀ آل­بیت لتحقیق التراث، جلد دوم، قم، الموتمر العالمی لالفیه شیخ المفید، 1413.
موسوی­خویی، ابوالقاسم، معجم رجال حدیث، جلد یازدهم، تهران، توحید، 1413.
نجفیان­رضوی، لیلا، «واکاوی دلائل همراهی اصحاب مذاهب اسلامی با نخستین قیام­های سادات حسنی تا سال 145هجری»، مطالعات تاریخ فرهنگی، دورۀ 3، شمارۀ 11، 97-124، 1391.
ــــــــــــــــــــ، «بررسی چگونگی مناسبات حسنیان و امامان شیعه (ع) تا سال 145هجری»، مطالعات تاریخ اسلام، دورۀ 5، شمارۀ 16، 147-169، 1392.
ــــــــــــــــــــ، حیات سیاسی حسنیان تا سال 145 هجری، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1394.
ــــــــــــــــــــ، «حج عرصۀ همگرایی و واگرایی حسنیان و عباسیان (از اواخر عهد اموی تا پایان اولین دورۀ قیام­های حسنی)»، پژوهش­نامۀ تاریخ اسلام، دورۀ 1، شمارۀ 25، 59-76، 1396.
هارونی حسنی، یحیی بن حسین، الافاده فی معرفه الساده، تحقیق ابراهیم بن مجدالدین بن محمد مویدی و هارون بن حسن بن هادی خمری، صعده، مرکز انتشارات الدراسه الاسلامیه، 1422.
Corbin, Henry, History of Islamic Philosophy, translated by Liadain Sherrard with the assistance of Philip Sherrard, London & New York, Kegan Paul International in association with Islamic Publications for the Institute of Ismaili Studies, London, 1993.
Crone, Patricia, God's rule: government and Islam, United Kingdom, Edinburgh University Press, 2004.
Elad, Amikam, The Rebellion of Muḥammad al-Nafs al-Zakiyya in 145/762 Ṭālibīs and Early Abbāsīs in Conflict, Brill, 2015.
Tucker, William Fredrik, Mahdis and Millenarians Shī’ite Extremists in Early Muslim Iraq, New York, Cambridge University Press, 2008.
ــــــــــــــــــــ, Rebels and Gnostics: al-Mug̣īra Ibn Saʿīd and the Mug̣īriyya, Arabica, T. 22, Fasc. 1 (Feb., 1975), pp. 33-47.
Halm, Heinz, Die Islamische Gnosis: die extreme Schia und die ʻAlawiten, Zürich; Artemis Verlag, 1982.
Lewis, Bernard, The Origins of Isma'ilism, A Study of the Historical Background of the Fatimid Caliphate, Cambridge, London, 1940.
Wasserstrom, Steve, The Moving Finger Writes: Mughīra B. Saʿīd's Islamic Gnosis and the Myths of Its Rejection, History of Religions, 25/1, (Aug., 1985).
پژوهش‌های علوم تاریخی
دوره 12، شماره 3 - شماره پیاپی 23
آذر 1399
صفحه 159-181
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار