نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری باستان شناسی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه رازی، کرمانشاه

چکیده

از قرن سوم تا هفتم هجری، برخی جغرافی­دانان قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی در تألیفات خود از یک جای­نام با عناوین نزدیک به هم چون ماذرواستان، ماذروستان و مای­ذرواستان یاد کرده­اند که جملگی به یک مکان یا محدودۀ جغرافیایی واقع در امتداد راه خراسان بزرگ اشاره دارند. پژوهشگران مختلف برای مکان­یابی ماذروستان، گزینه­های متفاوتی چون، طاق گرا، قلعۀ یزدگرد، بنای سرخه­دیزه، مسیر گیلان­غرب و دشت ایوان­غرب پیشنهاد کرده­اند. از­این­رو این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که جای­نام ماذروستان در متون دورۀ اسلامی با کدام منطقه یا محوطۀ باستانی قابل انطباق است. نگارندگان به­استناد چند سرنخ مهم تاریخی و جغرافیایی که شواهد باستان­شناسی و زبان­شناسی نیز از آن حمایت می­کند، موقعیت جای­نام مذکور را در منطقۀ جنگلی «ناودار» شهرستان دالاهو، در غرب استان کرمانشاه مکان­یابی می­کنند. نگارندگان معتقدند که نام قدیمی این مکان (ماذروستان)،‌ احتمالاً ریشه در نام سرزمین ماد (مای) دارد، و یا همچون نام امروزی این منطقه (ناودار= میان درختستان)، ریشه در مهمترین شاخصۀ طبیعی این منطقه دارد که عبارت است از وجود پوشش متراکمی از جنگل مازو (بلوط)، که سراسر منطقۀ موردبحث را فراگرفته است. همچنین نگارندگان معتقدند که کاخ یا ایوان ماذروستان که در متون دورۀ اسلامی به بهرام گور منسوب است، با بنای سرخه­دیزه کنونی که در حد میانۀ منطقۀ ناودار واقع شده، قابل انطباق است و نام سرخه­دیزه (سرخ­دژ) نیز احتمالاً به حکایات و روایات کهن ایرانی چون هفت­پیکر نظامی، ارتباط دارد که بر اساس آن بهرام گور کاخی سرخ­رنگ برای یکی از همسران خود برپا کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Monument of Sorkhah-Dīzah of Nāwdār: The Huge Iwan of Mādhruestān along the Great Khorasan Road

نویسندگان [English]

  • Iraj Rezaie 1
  • sajad Alibaigi 2

1 PhD Department of Archaeology, University of Tehran

2 Assistant Professor of Archeology, Razi University, Kermanshah

چکیده [English]

From the third to the seventh century AH, Islamic geographers have mentioned a toponym with similar names such as Mādhruestān, Mādhrustān, and Māīdhruestān, all of which point to a place or area along the Great Khorasan Road. So far, researchers have suggested different options for the location of Mādhrustān, including Taq-e Gara, Qaleh-i Yazdgird, Sorkhah-Dizah, the route of Gilan-e Gharb and the plain of Eywan-e Gharb. The present research seeks to find out which area or ancient site can possibly conform to the toponym of Mādhrustān. The authors, based on some historical and geographical clues supported by archaeological and linguistic documents, demonstrate the conformity of Mādhruestān with the forested area of ​​“Nāwdār” in the county of Dālāhū. Moreover, the authors believe that the name “Mādhrustān” is probably rooted in the name “Media,” or as its modern name (Nāwdār = among the forest), is rooted in the most important natural feature of the mentioned area, i.e. the dense cover of the Māzū (oak) forest covering the entire area. The authors believe that the Nāwdār Palace, which is attributed to Bahram Gūr in Islamic texts, corresponds to the current Sorkhah Dizah monument which is located in the middle of the Nāwdār region. The authors believe that the name Sorkhah Dizah (red fort) probably refers to ancient Iranian stories such as those found in the book Haft Peykar according to which Bahram Gūr errected a red palace for one of his wives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mādhrustān
  • Sorkhah Dizah
  • Nāwdār
  • Sassanid
  • Bahram Gūr
منابع
ابن‌خرداذبه، ابی­القاسم عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، لیدن، بریل، 1889.
ابن­خلدون، عبد­الرحمان بن محمد، مقدمه ابن­خلدون،‌ ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
ابن­رسته، ابی­علی احمد بن عمر،  الاعلاق النفیسه، ترجمۀ حسین قره­چانلو، تهران، امیرکبیر، 1365.
ابودلف. مسعر بن المهلهل الخزرجی­الینبوعی، سفرنامۀ ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمة سید ابوالفضل طباطبایی، تهران، زوار، 1354.
الادریسی. محمد بن محمد بن عبد­الله بن ادریس الحمودی­الحسینی­الشریف، نزهه المشطاق فی اختراق الآفاق، بیروت، مکتبـه الثقافه الدینیه، 1422.
بایندر، سر هنری، سفرنامۀ سر هنری بایندر، کردستان، بین­النهرین و ایران، ترجمۀ کرامت­الله افسر، تهران، فرهنگسرا (یساولی)، 1370.
البغدادی، صفی­الدین عبدالمومن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، تحقیق و تعلیق علی­محمد البجاوی، المجلد الثالث، بیروت، دارالجیل، 1412.
بیگ­محمدپور، مهدی، گزارش بررسی باستان­شناختی دشت­های اسلام­آباد، کرند و حسن­آباد، آرشیو ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه، (منتشر نشده)، 1384.
جعفری­زاده، مسلم، «مطالعه و تحلیل هنر و صنعت شیشه­گری دورۀ اشکانی (مطالعۀ موردی: داده­های باستان­شناختی محوطه­های باستانی دشت خوزستان)»، رساله دکتری باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1397.
جلیلیان، عباس، فرهنگ باشور، کردی-کردی- فارسی، تهران، پرسمان، 1385.
جناب، میرسید­علی، کتاب الاصفهان، طهران: نمرۀ ۵۲۸ وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، 1303.
چریکف، سیاحتامۀ مسیو چریکف، ترجمۀ آبکار مسیحی، به کوشش علی­اصغر عمران، تهران، امیرکبیر، 1379.
حموی، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله البغدادی مُعجَمِ البُلدان، المجلد الخامس، بیروت، دارصادر، 1977م./1397ه.ق. 
ده­پهلوان، مصطفی، ملکزاده، مهرداد و ذبیح­الله چهارراهی، «بررسی باستان­شناختی بخشی از شاهراه خراسان بزرگ: گردنۀ پاطاق یا «دربند مادی»»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران شمارۀ 19، 127-146، 1397.
دهخدا، علی­اکبر، لغتنامه، زیر نظر محمد معین، تهران، دانشگاه تهران، 1330.
دهلوی، امیرخسرو، هشت بهشت، با تصحیح و مقدمۀ جعفر افتخار، مسکو، شعبۀ ادبیات خاور، 1972.
رضائی، ایرج، «از «خَلمان» تا «اَلوَن»: سرگذشت چهار هزار سالۀ یک جای­نام باستانی (سرپل­زهاب)»، پژوهش­های ایرانشناسی، شمارۀ 1، 37-56، 1397.
زارعی، محمدابراهیم، منصوری، پیمان و منصوری، سعید، «مکان­یابی مراکز ایالت­های ماسبذان و مهرجان قذق بر اساس متون دورۀ اسلامی و داده­های باستان­شناسی»، مزدک نامه، جلد پنجم، 1391. آدرس وب سایت:www.mazdaknameh.ir/publish/publishID/ArticleId/331
زراء­نژاد، منصور، «بررسی واحدهای سنجش وزن، کیل، طول و سطح در تاریخ اقتصادی مسلمانان»،‌ اقتصاد اسلامی، دورۀ 4، 157-172، 1383.
صالح­وند، نوید، شیشه و شیشه­گری (ظروف شیشه­ای دورۀ اشکانی، مجموعۀ موزۀ ملی و موزۀ رضا عباسی)، تهران، سمیرا، 1392.
علیزاده گیلان، ‌علی­اکبر، تاریخ و جغرافیای تاریخی گیلان­غرب، کرمانشاه، باغ ­نی، 1389.
غلامی، صبا، موسوی حاجی، سیدرسول، «بنای سرخه دیزه، قلعه­ای ساسانی بر سر شاهراه خراسان»، مطالعات ایرانشناسی، سال پنجم، شمارۀ 15، 77-87، 1398.
قدامـه، بن جعفر ابوالفرج کاتب البغدادی، الخراج،  ویلیه، لیدن، بریل، 1889.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، 1960م/1380ه.ق.
کامبخش­فرد، سیف­الله، «بنای سنگی طاق گرا»، فرهنگ معماری ایران، ش 4، 4-24، 1355.
ـــــــــــــــــــــ، کاوش­ها و پژوهش­های باستان­شناسی و احیاء معماری معبد آناهیتای کنگاور و تاق گرا، جلد یکم، یادمان­ها و باورهای اساطیری فراموش شده، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری- پژوهشکده باستان­شناسی، 1386.
کبیری، احمد، «نویافته­های باستان­شناسی در بنای تاریخی معبد آناهیتای کنگاور»، در مجموعه مقالات نخستین کنگرۀ معماری و شهرسازی بم، ارگ بم، کرمان، به کوشش باقر آیت­الله­­زادۀ شیرازی، جلد دوم، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 663-684 ، 1374.
گلزاری، مسعود و محمد­حسن جلیلی،  کرمانشاهان باستان، تهران، چاپخانۀ وزارت فرهنگ و هنر، بی­تا.
لسترینج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1386.
المقدسی، أبوعبدالله احمد بن محمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، طبع فی مدینه لیدن المحروسه، بمطبعه بریل، 1906.
مکنزی، د.ن، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
مهرنیا، محمد، طاهرنژاد ستاری، مصطفی اسدی و ایرج مهرگان، «معرفی گیاه دارویی دارمازو (Quercus infectoria Oliv) در کوه­های زاگرس و تعیین DNA بارکدینگ آن»، یافته، دورۀ 15، شمارۀ ۲، 111-120، 1392.
مهریار، محمد و احمد کبیری، ادامۀ کنکاش­ها در معبد آناهیتا کنگاور، کارنامه کاوش، پژوهش، ساماندهی و مرمت چهارمین گروه باستان­شناسی از 1367 تا 1380، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1384.
ناصرالدین ­شاه قاجار، سفرنامۀ ناصرالدین شاه، بخط میرزا رضا کلهر، تهران، کتابخانۀ سنائی، 1362.
نظامی گنجوی، هفت پیکر، ویرایش جی، ریپکا، استانبول، دولت، 1934.
هژبری، علی، بررسی و شناسایی باستان­شناختی شهرستان دالاهو (دهستان­های حومه، بیونیج و قلخانی)، آرشیو ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه، (منتشر نشده)، 1386.
هه­ژار، عبدالرحمن شرفکندی، فرهنگ کُردی فارسی، تهران، سروش، 1376.
 
Alibaigi, S., Niknami, K., and Sh. Khosravi,“The Location of Parthian City of Bagistana in Bisotun, Kermanshah: A Proposal”, Iranica Antiqua: XLVII: 117- 131, 2012.
Calmeyer, P., Die Landschaft Kambadēnē, in Bisutun: Ausgrabungen und froschngen inden jarden 1963-1967, Teheraner Forschungen VII, W. Kleiss and P. Calmayer (eds.), Gebr. Mann Verlag. Berlin, pp. 13-14, 1996.
Floor, Willem, “Weights and Measures in Qajar Iran”, Studia Iranica, 37-57-115, 2008.
Frayne, D.R., “The Zagros Campaigns of Sulgi and Amar-Suena”: in Studies on the Civilization and Culture of Nuzi and Hurrians, Rim project, Toronto. Pp. 141-201, 1999.
Henricksom, E. F., “The early development of Pastoralism in the central Zagros highlands (Luristan)”, Iranica Antiqua XX: 1-42, 1985.
Herzfeld, E., 1907. “Eine Reise durch Lūristān, Arabistān und Fārs”, Dr. A. Petermanns Mitteilungen aus Justus Perthes Geographischer Anstilt, Herrausgeben von Prof. Dr. A. Supan, Band 53: 49-72.
Isidore of Charax, Parthian Stations, the Greek text with a translation and commentary by Wilfred H. Schoff, Transcribed from the Original London Edition, 1914.
Jones, J.F., Narrative of a Journey through parts of Persia and Kurdistan, undertaken by Commander J.F. Jones, I. N., of the Hon’ble Company’s Steam Vessel “Nitocris,” in company with Major Rawlinson, Political Agent in Turkish Arabia, Transactions of the Bombay Geographical Society 8: 249–334, 1849.
Keall, E. J., Qal'eh-i Yazdigird: A Sasanian Palace Stronghold in Persian Kurdistan, Iran V: 99-121, 1967.
ـــــــــــــــــ., “Islam’s Debt to Parthian art”, Archaeologia Iranica et Orientalis II, 977- 998, 1989.
ـــــــــــــــــ., “One man’s made is another man’s Persian; one man’s coconut is another man’s grenade”, Muqarnas, vol. 10, essays in honor of Oleg Grabar, 275- 285, 1993.
Layard AH., Early adventures in Persia, Susiana and Babylonia: including a residence among the Bakhtiyari and other Wild Tribes before the discovery of Nineveh, vol 1. John Murray, London, 1887.
Levine, L.D., "Geographical Studies in the Neo-Assyrian Zagros I", Iran, XI: 1-28, 1973.
Madjidzadeh, Y., “Lapis Lazuli and the Great Khorasan Road”, Paléorient 8/1:59-69, 1982.
Potts, D.T., “Elamite Karintaš and Avestan Kvirinta: Notes on the Early History of Kerend”, Iranian Studies 50 (3): 345-367, 2017.
ـــــــــــــ., “On Cultural Boundaries and Languages in Western Iran: The
Case of the Zagros Gates”, in Kamal-Aldin Niknami, Ali Hozhabri (eds.) Archaeoigy of Iran in the historical period, 55-62. Springer, 2020.
Rawlinson, M., “Notes on a March from Zohab, at the foot of Zagros, along the Mountains to Khuzistan (Susiana), and from thence through the province of Luristan to Kirmanshah, in the year 1836”, journal of the royal geographical society of London 9 (26): 2-116, 1839.
Schippmann, K., “Hinweise und Anmerkungen zu einigen sasanidischen Monumenten”, Iran VII: 157-163, 1969.