نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

فرزندان و نواده‌گان امامان شیعه برای به دست آوردن امنیت و موقعیت اجتماعی و تبلیغی به ایران مهاجرت کردند و به مرور زمان بر تعدادشان افزوده گشت. ایرانیان آنان را به سبب انتساب به رسول الله(ص) با اشتیاق پناه دادند. منزلت اجتماعی امامزاده‌ها نه­تنها به دلیل انتساب به آن حضرت و سفارش قرآن به دوستی اهل بیت بود بلکه کارکرد علمی و فرهنگی آنان در ایران و در اختیار داشتن مقامات اجتماعی مثل شیخ­الاسلام، نقابت، وزارت و دبیری، اداره دارالسیاده و متولی قبور عرفا و امامزادگان و موقوفات آنها بر منزلت آنها افزود. ایرانیان پس از فوت یا قتل یکی از امامزادگان، آرامگاهی بر سر مزارشان می­ساختند و به زیارت آن می‌رفتند. ایرانیان با ساخت امامزاده و تزیین آن به اقسام هنرها، عشق و محبت خود را نسبت به خاندان رسول الله(ص) ابراز کردند. این مقابر کارکردهای اجتماعی، علمی و فرهنگی و اقتصادی بر انگارۀ تاریخی تشیع در ایران پیش از صفوی داشتند و عاملی برای‌ گسترش عقیدۀ اسلامی و دوستی اهل بیت و تشیع بودند. این مقاله برآنست تا با شیوۀ توصیفی و تحلیلی متکی بر اسناد وقفی و آثار معماری و تاریخ‌های محلی، به این سؤال پاسخ دهد که امامزاده‌ها در انگارۀ تاریخی شیعه در ایران پیش از صفویه در شیراز و یزد چه نقشی داشتند؟ فرضیۀ مقاله آنست که: امامزادگان در گسترش و غنای فرهنگ تشیع در ایران پیش از صفویه در شیراز و یزد نقش مهمی داشته‏اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Role and Function of Imamzadehs in the Development of Shiites in Pre-Safavid Iran: The shrines of Shiraz and Yazd

نویسنده [English]

  • Asghar Montazerolghaem

Professor, Department of History, University of Isfahan

چکیده [English]

The children and grandchildren of Shiite Imams are called “Imamzadeh.” They immigrated to Iran in order to find security and social status, and over time, their number increased. The Iranians eagerly sheltered them because of their relation to the prophet. The social status of the Imamzadehs was not only due to their relation to the prophet though; friendship with the prophet’s family is the Quran’s order. Their scientific and cultural activities in Iran and holding official positions such as Sheikh al-Islam, Niqabat, Minister, administration of Dar al-Siyadeh, and custodian of the graves of mystics added to their social stature. After Imamzadehs’ death or murder, the Iranians buried them and built tombs on their graves and visited their graves. Thus, Iranians expressed their love and affection to the prophet’s family by constructing these sepulchers. These shrines had various social, scientific, cultural, and economic functions on the historical idea of Shiism in pre-Safavid Iran. Imamzadehs are considered as a factor in spreading the Islamic faith and friendship between the prophet’s family and Shiites. The purpose of this article is to demonstrate Imamzadehs’ role in the historical development of Shiism in Iran in pre-Safavid period based on architectural works and local histories. The hypothesis of the paper is that Imamzadehs have played an important role in the construction and enrichment of Shiite culture in Shiraz and Yazd before the Safavid era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamzadeh
  • Prophet’s family
  • Shiism
  • Safavid period
  • Shiraz
  • Yazd
قرآن مجید
آل داوود سید علی، «شیخ ابواسحاق اینجو»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم، شمارۀ 1944، 1372.
ــــــــــــــــــ، سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، دائره ‏المعارف تشیع، تهران، سعید محبی، 1373.
ابن­منظور، لسان‌العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامۀ ابن‌بطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1376.
ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصفهان، تحقیق سیّد‌ حسن‌ کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1990.
استانلی لینپول و دیگران، تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومت‌گر، ترجمۀ سید صادق سجادی، جلد دوم، تهران، تاریخ ایران، 1375.
الاشعرى ابوالحسن على بن اسماعیل، مقالات الاسلامییّن، ترجمۀ محسن مویدی، تهران، امیر کبیر، 1362.
اصفهانی ابوالفرج، مقاتل الطالبییّن، تحقیق احمد صَقَر، بیروت، الاعلمی ‌للمطبوعات، 1408.
افشار ایرج، یادگارهای یزد، ‌جلد دوم، تهران، انجمن آثار ملی، 1354.
بورکهارت تیتوس، هنر اسلامی ‌زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجب­نیا، تهران، سروش، 1393.
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران تا طلوع صفویه، تهران، علم، 1388.
جعفری جعفر بن محمد بن حسن، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.
جنید شیرازی، معین‌الدّین ابوالقاسم، شدالازار فی حط الأوزار عن زوار المزار، تهران، مجلس، 1328.
ــــــــــــــ، عیسی، تذکره‌ هزار مزار، تصحیح عبدالوهاب نورانی­وصال، شیراز، کتابخانۀ احمدی، 1364.
حسینی اشکوری، سید صادق و مجمع ذخائر اسلامی، اسناد موقوفات استان اصفهان، قم، زیر نظر ادارۀ اوقاف استان اصفهان، دفتر پنجم، 1388.
حسینی­زرباطی حسین، بُغیَه الحائر فی احوال اولاد الامام باقر(ع)، قم، کتابخانه آیه­الله مرعشی­نجفی، 1416.
حسینی­مدنی ضامن بن شدّقم، تحفه‌ الازهار و زلال ‌الانهار، تحقیق کامل سلمان‌ الجبوری، تهران، آینۀ میراث با همکاری کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1378.
دانش­پژوه، محمد­تقی و ایرج افشار، رسالۀ جامع الخیرات وقف­نامۀ سید رکن­الدین یزدی، به کوشش ایرج افشار، جلد نهم، تهران، سخن، 1385.
رستگار، محمد­حسین، وقف، میراث جاویدان، شیراز، آثار ماندگار، 1392.
روضاتی سید محمد­علی، زندگینامۀ آیه­الله چهارسوقی، اصفهان،1332.
زرکوب ‌شیرازی، عین‌الدین احمد، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ­جوادی، تهران: بنیاد فرهنگ‌ ایران، 1350.
صدر حاج­سید­جوادی، احمد و دیگران، دائره‏ المعارف تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، تهران، سعید محبی، 1373.
العمری علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبین، احمد مهدی، قم، کتابخانۀ آیت­الله مرعشی، 1409.
فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، زندگانی و شهادت حضرت علی ‌بن حمزه، قم، وثوق، 1388.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، کتاب النقض، تصحیح محدث ارموی، انجمن آثار ملی، 1358.
کاتب احمد بن حسین بن علی، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، 1357.
کمونه، سید عبدالرزاق حسینی، آرامگاه­های خاندان پاک پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمۀ عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس، 1371.
کوفی، ابواسحاق ابراهیم محمد ثقفی، الغارات، تحقیق سید عبدالزهرا الحسینی، بیروت، دارالضواء، 1407.
مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمۀ ‌هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، 1389.
مرعشى، سیّد ظهیرالدّین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به اهتمام برنهارد دارن، تهران، گستره،  1363.
مستوفی حمدالله، نزهه القلوب، گای لسترنج، لیدن، بریل، 1913.
منتظرالقائم، اصغر، مجموعه مقالات اولین کنگرۀ بین‌المللی امامزادگان، جلد دوم، اصفهان، دانشگاه اصفهان و سازمان اوقاف امور خیریه، 1392.
موریموتو، کازوئو، «اولین نشان از سیادت صفویان در کتب انساب»، پیام بهارستان، ترجمۀ علی خاکپور،  شمارۀ 11، 241-263، 1390.
موریموتو، کازوئو، «مطالعه‌ایی مقدماتی درباره پراکندگی جغرافیایی نقابه الطالبیین در پی درک و فهمی از پراکندگی و گسترش اولیۀ سیدها»، آینه میراث، ترجمۀ محمد­حسین حیدریان، شمارۀ 1 و 2، 99-150، 1386.
نصیرالحسینی، میرزا محمد فرصت‌الدّوله، آثار عجم، تهران، فرهنگسرا، 1362.
نوبختى، ابو­محمّد حسن بن موسى، فرق ‌الشیعه، تعلیقات و ترجمۀ محمد­جواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361.
نیشابوری، محمد بن عبداللّه حاکم، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، تهران، 1375.
ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ‌ایران در دورۀ ایلخانان، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، علمی ‌و فرهنگی، 1365.
همدانی، رشید­الدین فضل­الله، تاریخ مبارک غازانی، به سعی و اهتمام کارل یان، استفن اَوستین، هرتفُورد انگلستان، ستفن اَوستین، 1940.
ــــــــــــــــــــــــــــ، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، میراث مکتوب، 1394.
 
Bernheimer, Teresa, The Alids The First Family of Islam (750–1200), Edinburgh University, 2013. TERESA BERN  
Ettinghausen, Richard and Oleg Grabar, Islamic Art and Architecture, Yale University, 2001.         
Halm, Heinz, Shiism, Translated Janet Watson and Marian Hill, Edinburgh University, 2004.         
Spuler, Bertold, Iran in the Early Islamic period (633-1055), edited by Robert G. Hoyland, Translated by Gwendolin Goldloom and berenike Walburg, BRIIL, Leiden, 2015.                
Wilber, Donald, The Architecture of Islamic Iran, The Ilkhanid period, Princeton University, 1955.
سایت­ها و درگاه‌های الکترونیکی
سایت مزارات ایران و جهان اسلام.
http://shrines.blog.ir
درگاه ویکی فقه، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
درگاه ویکی شیعه، دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت.