نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورۀ اسلامی دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

ایران عصر صفوی، دوران رواج تظلم‌خواهی‌های گستردۀ مردم دربرابر اجحافات کارگزاران حکومت و دیگر قدرتمندان بود. از این‌ رو شناخت متظلمان و ویژگی‌های آنان در این دوران می‌تواند گوشه‌ای از حیات اجتماعی اقشار مردم را به‌ واسطۀ اعتراضاتشان نسبت ‌به عملکرد کارگزاران حکومت نشان دهد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که سیاست‌های حکومت صفویه چه تأثیری بر رفتار متظلمان این عصر داشت و از نظر گونه‌شناسی چه تغییراتی را در آنان ایجاد کرد؟ با بررسی متظلمان دورۀ صفوی در اسناد، کتب و مدارک گوناگون، و بر اساس یافته‌های تحقیق باید گفت در اوایل این حکومت به ‌جهت آشفتگی‌ اوضاع مملکت، مجالی کمتر برای بروز خودنمایی متظلمان به ‌وجود آمد، اما از زمان سلطنت شاه‌ عباس یکم و نیز جانشینان او به‌ تدریج ثبات حکومت موجب تثبیت نهاد تظلمات و بروز رفتارهایی چون شکایات دسته‌ جمعی، مکتوب کردن تظلم‌خواهی‌ها و ایجاد نوعی انسجام، سماجت و حتی برنامه-ریزی،‌‌ و همچنین ایجاد همبستگی‌های صنفی و گروهی از سوی متظلمان شد. ضمن اینکه عشایر، زنان، اقلیت‌ها و بیگانگان برای نخستین ‌بار به صورتی گسترده وارد جرگۀ متظلمان شدند. این مسئله در تحقیق حاضر بر اساس روش تاریخی و به ‌صورت توصیفی - تحلیلی و بر اساس داده‌یابی کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Praxeology and Typology of the Oppressive Developments in Safavid Iran From the Reign of Shah Abbas I to the end of the Safavids

نویسندگان [English]

  • hosein ghasemi 1
  • maghsud alisadeghigandomani 2

1 PhD student in Iranian history, Islamic course, Shahid Beheshti University

2 Associate Professor of History, Tarbiat Modares University, Tehran

چکیده [English]

Safavid Iran was a time of widespread grievances of the people against the injustices of government officials and other powerful people. Therefore, recognizing the oppressors and their characteristics in this period can show a part of the social life of the people through their protests against the performance of government agents. The main question of the present study is what effect did the policies of the Safavid government have on the praxis of the oppressors of this era and what changes did it make in them typologically? Examining the oppressors of the Safavid period in various documents, books and documents, and based on the findings of the research, it should be said that in the beginning of this government, due to the turmoil in the country, there was less opportunity for the oppressors to show themselves, but since the reign of Shah Abbas First, as well as his successors, the stability of the government gradually led to the establishment of the institution of grievances and the emergence of behaviors such as collective grievances, writing grievances and creating a kind of cohesion, perseverance and even planning, as well as trade union solidarity and It became a group of oppressors. For the first time, nomads, women, minorities and foreigners joined the oppressed category for the first time. In the present study, this issue has been investigated based on historical method and descriptively-analytical and based on library data retrieval.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid reign
  • system of grievances
  • grievances
  • oppressors
  • Praxeology
  • typology
اسناد پادریان کرملی بازمانده از عصر شاه‌عباس صفوی، به کوشش منوچهر ستوده، با همکاری ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، 1383.
اعرابی­هاشمی، شکوه­السادات، ارامنه جلفای نو در عصر صفوی، تهران، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، 1394.
الزویری، محبوب، «سیاهپوشان، شورشیان ناشناختۀ عصر صفوی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ70و71، 50-54، 1382.
افوشته‌ای­نطنزی، محمد بن هدایت‌الله، نقاوه‌الآثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی،‌ تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
امینی­هروی، امیرصدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا 920 ه.ق)، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات، محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
باربارو، جوزافا و دیگران، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1381.
باستانی­پاریزی، محمدابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، صفی­علیشاه، 1362.
بسطامی، محمدطاهر، فتوحات فریدونیه (شرح جنگ‌های فریدون‌خان چرکس، امیرالامرای شاه‌عباس اول)، مقدمه و تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق و محمدنادر نصیری مقدم، تهران، نقطه، 1380.
پاپازیان، هاکوب، فرامین فارسی فارسی ماتناداران، جلد اول، ایروان، نائیری، 1956.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامۀ تاورنیه، ترجمۀ حمید ارباب‌شیرانی، تهران، نیلوفر، 1383.
ترکمان، اسکندربیگ منشی و واله­اصفهانی، محمدیوسف، ذیل تاریخ عالم­آرای عباسی، به تصحیح سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1317.
ترکمان، اسکندربیگ منشی، تاریخ عالم‌آرای عباسی، با اهتمام و تنظیم ایرج افشار، چهار جلد (در دو مجلد)، تهران، امیرکبیر، 1387.
جهانگشای خاقان، مقدمه و پیوست‌ها و فهارس الله­دتا مضطر، اسلام­آباد، مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان، 1364.
حاجیان­پور، حمید و معصومه دهقان، «بانیان از دیدگاه سفرنامه­های عصر صفوی»، تاریخ اسلام، سال نهم، شمارۀ مسلسل 33-43، 79-114، 1387.
حسنی، عطاءالله، «آموزش­های نظری در عصر صفوی»، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارۀ 52، 153-168، 1385.
حسینی­استرآبادی، سیدحسین ­بن مرتضی، تاریخ سلطانی، از شیخ­صفی تا شاه­صفی، به کوشش احسان اشراقی، تهران، علمی، 1366.
حسینی­قزوینی، یحیی ­بن عبداللطیف، لب­التواریخ، به­کوشش سیدجلال­الدین طهرانی، تهران، مؤسسۀ خاور، 1314.
خنجی، فضل­الله روزبهان، سلوک­الملوک، به تصحیح و با مقدمۀ محمدعلی موحد، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1362.
دلاواله، پیترو، سفرنامۀ دلاواله، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، 1390.
ذبیحی، مسیح و منوچهر ستوده، از آستارا تا استارآباد، جلد ششم، شامل اسناد تاریخی گرگان، تهران، انجمن آثار ملی، 1354.
رشتیانی، گودرز، گزیده احکام و فرامین شاهان ایران به حکام قفقاز، از شاه­تهماسب تا شاه­سلیمان صفوی، جلد اول، تهران، ادارۀ نشر وزارت امور خارجه، 1394.
ـــــــــــــــ، گزیده احکام و فرامین شاهان ایران به حکام قفقاز، از شاه­سلطان حسین تا شاه­تهماسب دوم صفوی، جلد دوم، تهران، ادارۀ نشر وزارت امور خارجه، 1394.
روملو، حسن­بیگ، احسن­التواریخ، به­تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، 1357.
سانسون، نیکلاس، سفرنامۀ سانسون، وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه‌سلیمان صفوی، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۶.
سلطانیان، ابوطالب، «چگونگی کنش پادشاهان صفوی با طبقۀ کشاورز و روستایی»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیست­وششم، شمارۀ 30، 141-166، 1395.
سوانح­نگار تفرشی، ابوالمفاخر و محمدالحسین الحسینی التفرشی، تاریخ شاه­صفی (تاریخ تحولات ایران در سال­های 1038-152ه.ق)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، میراث مکتوب، 1389.
شاردن، ژان،  سیاحتنامۀ شاردن، جلد دوم، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳5.
ـــــــــــ،  سیاحتنامۀ شاردن، جلدهای سوم و چهارم، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۶.
ـــــــــــ،  سیاحتنامة شاردن، جلدهای هفتم، هشتم و نهم، ترجمة محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵.
شاملو، ولی­قلی، قصص­الخاقانی، دو جلد، تصحیح و پاورقی سیدحسن سادات­ناصری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.
صادقی، مقصودعلی، «راهداری در روزگار صفویه و چند سند منتشر نشده»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش171، 81-111، 1378.
طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از تیمور تا مرگ شاه‌عباس، تهران، کتاب‌های جیبی، فرانکلین، ۱۳۵۴.
عالم­آرای شاه­تهماسب، زندگی داستانی دومین پادشاه دورۀ صفوی، به­کوشش ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، 1370.
عالم­آرای صفوی، به­کوشش یدالله شکری، تهران،  بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
غفاری­قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان­آرا، تصحیح حسن نراقی، تهران، کتابفروشی حافظ، 1343.
فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه­عباس اول، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1347.
ـــــــــــــــ، سیاست خارجی ایران در دوران صفویه، تهران، علمی و فرهنگی، 1397.
فلور، ویلم، نظام قضایی عصر صفوی، ترجمة حسن زندیه، قم، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۱. 
ــــــــــ، تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاران، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1395.
فومنی­گیلانی، ملاعبدالفتاح، تاریخ گیلان در وقایع سال‌های ۹۲۳ـ۱۰۳۸ هجری قمری، تصحیح و تحشیة منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹.
فیدالگو، گریگوریو پرئیرا، گزارش­ سفیر کشور پرتغال در دربار شاه­سلطان ­حسین صفوی، ترجمه از زبان پرتغالی و حواشی از ژان ابن، ترجمۀ پروین حکمت، تهران، دانشگاه تهران، 1357.
فیگوئرا، دن گارسیا د سیلوا، سفرنامۀ فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶3.
کیوانی، مهدی، پیشه­وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، جستارهایی در تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران، ترجمۀ یزدان فرخی، تهران، امیرکبیر، 1392.
ماوردی، ابوالحسن علی ­بن محمد بن حبیب، آیین حکمرانی، ترجمه و تحقیق از حسین صابری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1383.
متی، رودلف، ایران در بحران، زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمة حسن افشار، تهران، نشر مرکز، ۱۳۹۳.
محقق­سبزواری، محمدباقر، روضه­الأنوار عباسی: مبانی اندیشۀ سیاسی و آیین مملکتداری، به کوشش نجف لکزایی، قم، بوستان کتاب، 1381.
مستوفی­بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، جلد سوم، به­کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1385.
مشیزی (بردسیری)، میرمحمدسعید، تذکرة صفویۀ کرمان، مقدمه و تصحیح و تحشیة محمدابراهیم باستانی­پاریزی، تهران، علم، ۱۳۶۹.
ممبره، میکل، در سه ­سفرنامه، به­کوشش حسن جوادی و ویلم فلور، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1393.
منجم، ملاجلال‌الدین، تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال، شامل وقایع دربار شاه‌عباس صفوی، به­کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶.  
منشی­قزوینی، بوداق، جواهرالأخبار، بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ه.ق، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، تهران، میراث مکتوب، 1378.
منشی­قمی، احمد بن حسین، خلاصه­التواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1383.
موسوی­فندرسکی، ابوطالب ‌بن میرزابیک، تحفه العالم در اوصاف و اخبار شاه‌سلطان ‌حسین، به کوشش رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸.
میرزارفیعا، محمدرفیع ‌بن حسن، دستورالملوک میرزارفیعا، به­کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه علی کردآبادی، با مقدمۀ منصور صفت‌گل، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، 1385.
نصیری، محمدابراهیم­ بن زین­العابدین، دستور شهریاران (سال­های 1105-1110 ه.ق پادشاهی شاه­سلطان حسین صفوی)، به کوشش محمدنادر نصیری­­مقدم، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1373.
واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین (حدیقۀ ششم و هفتم از روضۀ هشتم)، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380.
ـــــــــــــــــــــــــ، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1372.
وحید­قزوینی، محمدطاهر، عباسنامه، به تصحیح ابراهیم دهگان، اراک، کتابفروشی داوودی اراک (فردوسی سابق)، ۱۳۲۹.
Khuzani isfahani, Fazli beg, A chronicle of the Reign of shah Abbas. volume 1. Edited by Kioumars Ghereghlou. With an introduction by Kioumars Ghereghlou and Charles Melville. Cambridge: Gibb Memorial Trust, 2015.