نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوران اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

چکیده

باستان­شناسان مدت­هاست که اهمیتِ مدیریت و کنترلِ آب را درک کرده­اند. در ارجان، یکی از پنج خوره ایالت فارس، شواهدی از مدیریت آب مشاهده می­شود که حکایت از برهمکنش انسان و محیط دارد. با توجه به محیط و منظر ارجان، سازه­های آبی مختلفی وجود دارد که از گذشته­های دور ایجادشده و با استفاده از آنها، مردمان گذشته موفق شدند آب رودخانه­های مارون و خیرآباد را مهار و مدیریت کنند. در این نوشتار، با بررسی فرهنگ مادی بر­جای­مانده و منابع مکتوب، به اهمیت مسئله آب در این منظر و نحوه مدیریت و کنترل آن پرداخته خواهد شد. حضور گستردۀ سازه­های آبی نشان می­دهد که ارجان در دوران­ مختلف به آب رودخانه­های مذکور شدیداً وابسته بوده، همان­طور که منابع مکتوب نیز بر آن صحه می­گذارند. از سویِ ­دیگر، منـابع مکتوب و اخـیراً بررسـی­های زمین­شـناسی نشان می­دهد که کیفیت آب­های زیرزمینی ارجان نامطلوب بوده و برای امر کشاورزی و مصارف داخلی مناسب نبوده است. درک روش‌ها و شیوه­های کنترل و مدیریت آب­های سطحی و زیرزمینی و تأثیر آن بر توان منطقه نشان می­دهد که مدیریت بخردانه با شناخت درست توان بالقوه طبیعی و فرهنگی سرزمین شکوفایی این پهنه و برعکس عدم شناخت آن دشواری­هایی را دربر داشته است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Impact of Water Resources and Water Management on the landscape Dynamic of Arrajan (Behbahan) from the Past to the Present

نویسندگان [English]

  • Afshin Khosrowsani 1
  • lale hlaleh 2

1 University of Tehran

2 univarsity tehran

چکیده [English]

Water and water management studies have long been a matter of concern to archaeologists. In Arrajan, one of the five regions (xora) in Fars during the Sasanian era, the remains of water installations are evidence of nature- culture interactions as well as of environmental behavior through time. Maroon and Khairabad Rivers, as two main water resources of the region, have long been subjected to control and management by societies. Based on the archaeological field surveys and the analysis of written primary sources, the dependence of Arrajan to these rivers in different periods and water management strategies and practices will be assessed across the Arrajan landscape. Written sources as well as recent geological surveys show that groundwaters in the region were of low quality and had not been suitable for agriculture and domestic use. As the prosperity of the region largely depended on an effective water management and sufficient knowledge of surface and subterranean water potential, the evolution of water management in Arrajan region lead us to be aware that any negligence in the issue of water management would lead to the decline and desertification of the landscape and vitiate its potential of to host human settlements

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arrajan
  • water management
  • hydraulic structures
  • Cultural landscape
  • Sasanian and Islamic era
آزادی، احمد؛ قزلباش، ابراهیم؛ کوهی­گیلوان، مجید، نویافته­های منطقه منصـورآباد بهبهان بر اساس بررسی­های باستان­شناسی، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شمارۀ 4، سال دوم، 1397، صص 120-99.
آلتهایم، فرانتس، کمک­های اقتصادی در دوران باستان، ترجمۀ امیرهوشنگ امینی، تهران، انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1369.
ابن­خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله­بن­عبدالله، مسالک و ممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1371.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، باهتمام ایرج افشار، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340.
اسماعیلی، پوریا؛ عادل­فر، باقرعلی، نظام آبیاری ایران در روزگار ساسانیان، فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ، سال سوم، شمارۀ 8، 1387،صص 22-1.
اسمعیلی­جلودار، محمد­اسماعیل، مطالعه بازشناخته بناهای آبی محور مارون در شهر بهبهان، در مجموعۀ مقالات نخستین همایش ملی ایران­شناسی (27-30 خردادماه 1381) هنر و باستان­شناسی، 1383، صص 27-1.
افضل­الملک، غلامحسین، افضل­التواریخ، تصحیح منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران، انتشارات تاریخ ایران، 1361.
اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی و جغرافیای تاریخی و آثار باستانی (3)، چاپ دوم، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1375.
امبرسز، ن. ن، و ملویل، چ، پ، تاریخ زمین­لرزه­های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، 1370.
ایست، دابلیو. گوردون، تاریخ در بستر جغرافیا، ترجمۀ حسین حاتمی­نژاد و حمیدرضا پیغمبری، تهران، انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام، 1392.
ایمان‌پور، محمدتقی؛ کائید، زهرا، نقش سرزمین‌های شرقی ایلام: اَرجان و ایذه در انتقال فرهنگ ایلام نو به پارس، جستارهای تاریخی، 8 (2)، 1396،صص 25-1.
بلاذری، احمدبن­یحیی، فتوح البلدان، ترجمۀ محمد توکل، تهران، انتشارات نقره، 1337.
بلاذری، احمدبن­یحیی، فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
بهرامان، فرخ­مرد، مادیان هزار دادستان (هزار رای حقوقی)، چاپ دوم، پژوهش سعید عریان، تهران، انتشارات علمی، 1393.
پیرنیا، حسن، تاریخ ایران باستان، چاپ هفتم، تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1375.
پیرنیا، حسن؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، چاپ نهم، تهران، انتشارات خیام، 1379.
توحیدی، فائق؛ خلیلیان، علیمحمد، گزارش بررسی اشیاء آرامگاه ارجان-بهبهان،  اثر، شمارۀ 7 - 8 - 9، 1361، صص290-232.
ثعالبی­نیشابوری، عبدالملک­بن­محمدبن­اسماعیل، تاریخ ثعالبی، باهتمام محمد فضائلی، تهران، انتشارات نقره، 1369.
جوکار قنواتی، رضا، شناسنامه بهبهان، اهواز، چاپخانه حافظ، 1350.
حسینی­فسایی، حاج میرزاحسن، فارسنامه ناصری، جلد اول، تصحیح و تحشیه از دکتر منصور رستگار فسایی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1367.
حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
خسروثانی، افشین، پهنه فرهنگی ارجان از منظر مدیریت آب (اواخر دور­ۀ ساسانی و دورۀاسلامی)، پایان­نامه کارشناسی­ارشد باستان­شناسی، گروه باستان­شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1397.
دینوری، ابوحنیفه، الاخبار الطوال، چاپ چهارم، ترجمۀ محمود مهدوی­دامغانی، تهران، نشر نی، 1371.
رایگانی، ابراهیم، بررسی اقتصاد کشاورزی منطقه ارجان در دوره ساسانی و سده­های نخست اسلامی بر اساس متون و داده­های باستان­شناسی، رسالۀ دکتری باستان­شناسی گرایش دوران تاریخی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، 1394.
رحمتی، محمدرضا، نظام آبیاری سواد و سقوط ساسانیان، مقالات و بررسی­ها، دورۀ 33، شمارۀ 68، 1379، صص303-291.
سایکس، سر پرسی، تاریخ ایران، جلد 2، ترجمۀ محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1380.
سراج، محسن؛ شهرام یوسفی­فر، نقش حکومت­ها در ایجاد شبکه­های آبرسانی کشاورزی در گسترۀ شرقی خلافت تا حملۀ مغول، تاریخ ایران، شمارۀ 22، 1396،صص 79-110.
سیاهپور، کشواد، حکومت احتشام­الدوله در کهگیلویه و بهبهان، تاریخ معاصر ایران، شماره 41، 1386، صص 138-113.
طبری، محمدبن­جریر، تاریخ طبری، چاپ دوم، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، 1362.
کوک، جان مانوئل، ظهور هخامنشیان و بنیانگذاری امپراتوری هخامنشی، در تاریخ ایران دورۀ هخامنشیان، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران، انتشارات جامی، 1385،صص 121-11.
کیانی، طیبه؛ یوسفی، زهرا، نقش گسل فعال در سطح تراز آب زیرزمینی حوضه آبریز شهرچای – دشت ارومیه، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال هفدهم، شمارۀ 47، 1396، صص 75-61.
گاوبه، هاینس، ارّجان و کهگیلویه از فتح عرب تا پایان دوره صفوی، چاپ دوم، ترجمۀ سعید فرهودی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377.
مزارعی­بهبهانی، ساره؛ حسینی، سید زین­العابدین؛ المدرسی، سیدعلی، ارزیابی کیفیت منابع آب زیرزمینی جهت مصرف شرب با استفاده از زمین­آمار (مطالعه موردی: آبخوان دشت بهبهان)، نخستین همایش ملی کاربرد مدل­های پیشرفته تحلیل فضایی (سنجش از دور و GIS) در آمایش سرزمین، 1393، 1صص-11.
مستوفی­، حمدالله، نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، تهران: انتشارات دنیای کتاب، 1362.
مسعودی، علی­بن­حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ نهم، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1391.
مقدسی، ابو­عبدالله­محمدبن­احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.
مقصودی، مهران؛ زمان­زاده، سید محمد؛ یمانی، مجتبی؛ حاجی­زاده، عبدالحسین، تأثیر مورفولوژی قنات­های دشت بهبهان بر سکونتگاه­های انسانی، چهارمین همایش ملی ژئومورفولوژی و آمایش سرزمین، 1395،صص 149-146.
مقصودی، مهران؛ زمان­زاده، سید محمد؛ یمانی، مجتبی؛ حاجی­زاده، عبدالحسین، بررسی تکتونیک فعال حوضه آبریز مارون با استفاده از شاخص­های ژئومورفیک، پژوهش­های ژئومورفولوژی کمی، سال ششم، شمارۀ 3، 1396،صص 59-37.
ناصرخسرو، سفرنامه، بکوشش محمد دبیرسیاقی تهران، زوار، 1335.
یاقوت­حموی، معجم البلدان، ترجمۀ علی­نقی منزوی، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380.
Adams, R. M., “Agriculture and Urban Life in Early Southwestern Iran: Archeological survey provides a basis for observing broad changes during 7000 years of sedentary life.” Science, 136(3511), (1962): 109-122.
Adams, R. M., Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates, Chicago and London: University of Chicago Press, 1981.
Adams, W.M., Wasting the rain: rivers, people and planning in Africa. University of Minnesota Press, Minnesota, 1992.
Alizadeh, A., “A Tomb of the Neo-Elamite period at Arjan, near Behbahan.” Archäologische Mitteilungen aus Iran, 18, (1985): 49-73.
Alvarez-Mon, J., The Arjan Tomb at the Crossroads between the Elamite and the Persian Empires, A dissertation in partial satisfaction of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Near Eastern Studies, University of California, Berkeley, 2006.
Anschuetz, K. F.; Wilshusen, R. H.; Scheick, C. L., “An archaeology of landscapes: perspectives and directions.” Journal of Archaeological Research, 9(2), (2001):157-211.
Al-Balādhurī., Kitāb Futūḥ al-buldān.” Translated by Francis Clark Murgotten as The Origins of the Islamic State: Being a Translation from the Arabic Accompanied with Annotations Geographic and Historic Notes of the Kitāb Futūḥ al-Buldān of al-Imām Abu-l ‘Abbās Aḥmad b. Jābir al-Balādhurī, Vol. 2. New York: Columbia University Press, 1924.
Campopiano, M., “State, Land Tax, and Agriculture in Iraq from the Arab Conquest to the Crisis of the Abbasid Caliphate (Seventh-Tenth Centuries).” Studia Islamica, Vol. 3, (2012): 1–37.
Canard, M., “Rice in the Middle East in the First Centuries of Islam.” In Morony, M. G. (Ed.), Production and the Exploitation of Resources, Aldershot: Ashgate Variorum, (2002): 153–68.
Choksky, J. K., “Sacral Kingship in Sasanian Iran”, Bulletin of the Asia Institute, Vol. 2, (1988): 35-52.
Christensen, P., The decline of Iranshahr; irrigation and environment in the Middle East 500 BC–AD 1500. Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 2016.
Collins, R. O., The waters of the Nile: hydropolitics and the Jonglei Canal, 1900–1988. Oxford: Clarendon Press, 1990.
Cosgrove, D., “Prospect, perspective and the evolution of the landscape idea.” Transactions of the Institute of British Geographers, Vol. 10 (1), (1985): 45-62.
Donahue, J.; Johnston, B. R., Water, culture, and power: local struggles in a global context. Island Press, 1988.
Ehya, F.; Marbouti, Z., “Hydrochemistry and contamination of groundwater resources in the Behbahan plain, SW Iran.” Environmental Earth Sciences, 75(6), (2016): 1-13.
Ehya, F.; Marbouti, Z., “Groundwater quality assessment and its suitability for agricultural purposes in the Behbahan Plain, SW Iran.” Water Practice and Technology, 13(1), (2018): 62-78.
English, P. W., “The origin and spread of qanats in the Old World.” Proceedings of the American Philosophical Society, 112(3), (1968):170-181.
Haerinck, E., “Again on Tang-i Sarvak II, NE-Side. Goddesses do not have moustaches and do not wear trousers.” Iranica Antiqua, Vol. XXXVIII, (2003): 221-245.
Henkelman, W. F.; Khaksar, S., “Elam’s Dormant Sound: Landscape, Music and the Divine in Ancient Iran.” In Eneix, L. C. (Ed.), Archaeoacoustics: The Archaeology of Sound Publication of Proceedings from the 2014 Conference in Malta, (2014): 211-231.
Jackson Bonner, M. R., Al-Dinawari’s Kitab al-Akhbar al-Tiwal: An Historiographical Study of Sasanian Iran, GECMO, 2015.
Kirkby, A. V. T., The use of land and water resources in the past and present, Valley of Oaxaca, Mexico. Museum of Anthropology, University of Michigan, 1973.
Lippmann, M.J.; Truesdell, A.H.; Pruess, K., “The control of fault on the hydrology of the Cerro Prieto III area”, In: Proceedings Twenty-Fifth Workshop on Geothermal Reservoir Engineering Stanford University, Stanford, California, January 24-26, SGP-TR-165, 2000.
Majidzadeh, Y., “The Arjan Bowl.” Iran, 30(1), (1992): 131-144.
Manuel, M.; Lightfoot, D.; Fattahi, M., “The sustainability of ancient water control techniques in Iran: an overview.” Water History, 10, (2018): 13-30.
Medel, A. C.; Armienta, M.A., “Influence of faulting on groundwater quality in Valle del Mezquital, Mexico.” Geofisica International, 43(3), (2004): 477-493.
Miller, C. (Ed.), Fluid arguments: five centuries of western water conflict. University of Arizona Press, 2001.
Mithen, S., “The domestication of water: water management in the ancient world and its prehistoric origins in the Jordan Valley.” Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 368(1931), (2010): 5249-5274.
Rezakhani, Kh., “Continuity and Change in Late Antique Iran: An Economic View of the Sasanians.” International Journal of the Society of Iranian Archaeologists, Vol. 1, No. 2, (2015): 93-106.
Tempelhoff, J.; Hoag, H.; Ertsen, M.; Arnold, E.; Bender, M.; Berry, K.; Fort, C.; Pietz, D.; Musemwa, M.; Nakawo, M.; Ur, J.; Van Dam, P.; Melosi, M.; Winiwarter, V.; Wilkinson, T., “Where has the water come from?.” Water History, 1(1), (2009): 1-8.
Watson, A. M., “A Medieval Green Revolution: New Crops and Farming Techniques in the Early Islamic World.” In: Udovitch, A. L. (Ed.). The Islamic Middle East, 700-1900, Princeton: Darwin Press, (1981): 29–58.
Wenke, R. J., Imperial investments and agricultural developments in Parthian and Sassanian Khuzestan: 150 BC to AD 640, a dissertation submitted in partial fulfilment of the requirement for the degree of Doctor of Philosophy (Anthropology) in the University of Michigan. 1975.
 Wilkinson, T. J.; Boucharlat, R.; Ertsen, M. W.; Gillmore, G.; Kennet, D.; Magee, P;  De Schacht, T., “From human niche construction to imperial power: long-term trends in ancient Iranian water systems.” Water History, 4(2), (2012): 155-176.