نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران
2 دانش‌آموختۀ دکتری دانشگاه تهران، گروه تاریخ
چکیده
این پژوهش در‌صدد است تا نقش سه گروه نظامی «مصافیان»، «ساجیان» و «حجریان» در رخداد‌های خلافت عباسی طی سال‌های 300 تا 330ه.ق. بر اساس رویکرد پاتریمونیال وبر را بررسی نماید و به چگونگی ورود سه گروه مذکور به دستگاه خلافت و نقش آن‌ها در حفظ یا اضمحلال قدرت خلفا و علل هواداری یا سرکشی ایشان از خلفا، پاسخ دهد. با تأسیس دولت عباسی، بر‌خلاف عصر اموی که ساختار نظامی، جنبۀ عشیرتی داشت و بر ارتش شامی متکی بود، این نهاد تأثیر‌گذار، بر گروه‌های موسوم به «ابناء»، «موالی» و «زواقیل» تکیه داشت. در آغاز قرن چهارم هجری، گروه‌های نظامی دون‌پایه در رویدادهای مربوط به نهاد خلافت، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا نمودند که سه گروه «مصافیه»، «ساجیه» و «حجریه» از بقیه برجسته‌تر بودند و نقش آن‌ها در دوران خلافت «المقتدر»، «القاهر» و «الراضی» بسیار مشهود است. نتایج این نوشتار، حاکی از آن است که سه گروه مذکور، بنا به منافع مالی، رویکردهای متفاوتی در برهه‌های مختلف اتخاذ می‌کردند. آن‌ها گاه به هواداری از خلیفه می‌پرداختند و گاه با دشمنان وی همکاری می‌نمودند؛ از طرفی وابستگی بیش از حد خلفا به این گروه‌های نظامی، از یک سو سبب اعطای املاک و دیگر امتیازات به آن‌ها و از سوی دیگر باعث تشتت و چندپارگی قلمروی اسلامی گردید.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Role of Military Groups in the Developments of the Abbasid Caliphate (300-330 AH) Based on Max Weber's Concept of Patrimonialism. (Case Study of Three Groups: Masafids, Sajids, and Hujrids)
نویسندگان [English]
- Abbas Adavoudi jolfaei 1
- Masoud Vakilitanha 2
1 university of Tehran
2 Department of History, University of Tehran
چکیده [English]
Based on Weber's patrimonial approach, this study investigates the role of three military groups Masafids, Sajids, and Hujrids, who served under the Abbasid Caliphate, in the events between the years 300 to 330 AH. This study also aims to determine how the three groups came to be a part of the Abbasid administration, what role they had in maintaining or weakening the caliphs' authority, and why they supported or opposed the caliphs.
Unlike the Umayyad Caliphate, whose military structure had a tribal character and relied entirely on the Levant, the formidable military apparatus of the Abbasid state relied on military units called "Abna," "Mawali," and "Zawaqil." At the beginning of the fourth century AH, low-ranking military groups played a decisive role in the politics of the Abbasid Caliphate.
The three groups, "Masafids," "Sajids," and "Hujrids," were more prominent than the others, and their role was quite evident during the caliphate of al-Muqtadir, al-Qahir, and al-Radhi.
The findings of this study show that owing to financial considerations, the three groups used various tactics at various periods as they supported the caliphs at times and collaborated with their foes at other times. Moreover, the caliphs' excessive reliance on these armed groups resulted in the grant of estates and other privileges, leading to the disintegration of the Islamic domain.
کلیدواژه‌ها [English]
- Abbasid Caliphate
- Military
- Masafids
- Sajids
- Hujrids
منابع:
ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمه‌ی عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، 15-20، تهران، علمی، 1371.
ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، 8، بیروت، دارالاضواء للطباعه و النشر و التوزیع، 1411.
ابن العبری، غریغوریوس بن هارون، تاریخ مختصرالدول، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1377.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبد‌الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ‌الامم و الملوک، تحقیق محمّد عبد‌القادر عطا و مصطفی عبد‌القادر عطا، 10-12، بیروت، دار‌الکتب‌العلمیه، 1412.
ابن‌حوقل، محمد، صوره‌الارض، ترجمه‌ی جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
ابن‌خلدون، عبد‌الرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، 2، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
ابن‌عبد‌ربّه، احمد بن محمد، عقد‌الفرید، تحقیق مفید محمّد قمیحه و عبدالحمید ترحینی، 2، بیروت، دار‌الکتب‌العلمیه، 1407.
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بُغیه‌الطلب من تاریخ الحلب، تصحیح سهیل زکّار، 1، بیروت، دارالفکر، 1988.
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، 26، بیروت، دارالفکر، 1995.
ابن‌عماد، شهاب‌الدّین، شذرات‌الذّهب، تحقیق أرناؤوط، 3، دمشق، دار ابن‌کثیر، 1406.
ابن‌قتیبه دینوری، ابو‌محمّد عبداللّه بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، القاهره، الهیئه‌‌المصریه‌العامه
للکتاب، 1992.
ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، 10، بیروت، دارالفکر، 1407.
ابن‌منظور الانصار‌ی الإفریقى، جمال‌الدّین، مختصر‌التاریخ الدمشق لإبن عساکر، تحقیق ریاض عبدالحمید مراد، 17، دمشق، دارالفکر للطباعه و التوزیع و النشر، 1984.
اصفهانی، حمزه بن حسن، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دار مکتبه‌الحیاه، بی‌تا.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمّد توکل، تهران، نقره، 1337.
پاسدرماجیان، هِراند، تاریخ ارمنستان، ترجمه محمّد قاضی، تهران: بی‌نا، 1366.
ترنر، برایان، وبر و اسلام، ترجمه حسین بستان و دیگران، قم، حوزه و پژوهشگاه، ۱۳۸۸.
جهشیاری، ابو‌عبد‌اللّه محمد، تاریخ‌الوزراء و الکتّاب، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1401.
الحلبی، محمد بن علی‌العظیمی، تاریخ حلب، تحقیق ابراهیم زعرور، دمشق، بی‌نا، 1984.
خضری، احمد‌رضا، تاریخ خلافت عباسی، تهران، سمت، 1378.
خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه بن خیاط، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
الدوری، عبدالعزیز، الجذور التاریخیه للشعوبیه، بیروت، دار‌الطلیعه للطباعه و النشر، 1981.
ذهبی، شمس‌الدّین، تاریخ‌الإسلام و وفیات‌المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسّلام تدمری، 14-21، بیروت، دارالکتاب العربی، 1413.
رضا، عنایت‌اللّه، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، وزارت امور خارجه، 1380.
الزرکلی، خیر‌الدّین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، 8، بیروت، دار‌العلم للملایین، 1989.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، جلد2و4، تهران، امیرکبیر، 1372.
سلّومی، عبدالعزیز، دیوان الجند: نشأته و تطوره فی الدوله الاسلامیه حتی عصر المأمون، مکه، مکتبه‌الطالب الجامعی، ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
سیوطی، جلال‌الدّین، تاریخ‌الخلفا، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت، دار صادر، 1417.
شاکر، مصطفی، دوله بنی‌عباس، 2، الکویت، وکاله‌المطبوعات، بی‌تا.
طبری، محمّد بن جریر، تاریخ‌الرسل و الملوک، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، 12-15، تهران، اساطیر، 1369.
طقّوش، محمّد سهیل، دولت عباسیان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.
عبّاس، احسان، تاریخ بلاد‌الشّام فی العصر العباسی، اَمّان: بی‌نا، 1993.
عقیلی، عبداللّه، دارالضّرب‌های ایران در دورۀ اسلامی، تهران: بی‌نا، 1377.
فرخنده‌زاده، محبوبه، «حاکمیت خلافت عبّاسی بر مبنای نظریه اقتدار سنتی ماکس وبر»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهشنامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ، 7، ۲۵، پائیز ۱۳۹۴.
فروند، ژولین، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه‌ی عبد‌الحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا، 1383.
فهیمی، مهین، ساجیان، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، 1396.
ابن جعفر، قدامه، الخراج و صناعه‌الکتابه، چاپ محمدحسین زبیدی، بغداد، دار‌الرشید للنشر، ۱۹۸۱.
قرطبی، عَریب بن سعد، صله تاریخ‌الطّبری، فی ذیول تاریخ‌الطبری، چاپ محمّد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دارالمعارف، 1977.
قوام‌السامرائی، حسام، المؤسّسات‌الاداریه فی دوله‌العبّاسیّه، تصحیح عبدالعزیز الدوری، دمشق، مکتبه دارالفتح، 1391.
کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، امیرکبیر ، 1357.
مجمل‌التواریخ و القصص، تصحیح محمّد‌تقی بهار، تهران، کلاله خاور، بی‌تا.
ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، بیروت، دارالفکر، ۱۴10/۱۹۹۰.
مسعودی، ابو‌الحسن علی بن الحسین، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبداللّه اسماعیل‌الصاوی، القاهره، دار‌الصاوی، بی‌تا.
-----------------------------، مروج‌‌‌الذّهب و المعادن الجواهر، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، 2، تهران، علمی و فرهنگی، 1374.
مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد، تجارب‌الامم، ترجمه‌ی ابوالقاسم امامی، 1، تهران، سروش، 1369.
-------------------------------، تجارب‌الامم، ترجمه علی‌نقی منزوی، ج5و6، تهران: توس، 1376.
-------------------------------،- تجارب‌الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: سروش، 1379.
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، قاهره: مطبعه بولاق، 1270ق.
مینورسکی، ولادیمیر، پژوهش‌هایی در تاریخ قفقاز، ترجمه‌ی محسن خادم، تهران، بی‌نا، 1375.
وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهری، تهران، سمت، 1384.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه‌ی ابراهیم آیتی، 2، تهران، علمی و فرهنگی، 1371.
- Ayalon, military slaves and Islamic adversaries ”in Islam and the Abode of War”, London, 1994.
Robinson. Chase, The Cambridge History Of Islam, Cambridge University Press, 2011.
Wilferd Madeloung, The Minor Dynasties Of Northern Iran, In the Cambridge.
Par M.Defremery, Memoire Sur La Famille Des Sadjides, Paris, Published By Imprimerie Royale, 1848.
Wilferd Madeloung, The Minor Dynasties Of Northern Iran, In the Cambridge history of Iran, Vol.4
Julius.Wellhausen, Arab Kingdom And Its Fall, Translated By Margaret Graham Weir, Published By The Univer Sity Of Calcutta, 1927.
Adam. Mez, The Renaissance Of Islam, Translated By Salahuddin Khuda Bukhsh And David Samuel MargoliouthPublished By Jubilee Printing And Publishing House, 1937.
Edmund.Basworth, The Reunification Of The Abbasid Caliphate, Published By Univer Sity Of New York Press, 1987.
P.M.Coob, White Banners: Contention in 'Abbasid Syria(750-880), State University of New York Press, 2001.
Patricia Crone, Slaves On Horses (The Evolution Of The Islamic Polity), Published By The Cambridge University Press, 1980.
D.Ayalon, military slaves and Islamic adversaries, in Islam and the Abode of War, London, 1994.
)