نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تاریخ بعد از اسلام، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران
2 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران.
3 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، لرستان، ایران
چکیده
در گسترۀ وسیعی از هند و ایران در قرون ۷-۹ق. طریقت‌های صوفیانۀ متعددی حضور داشتند. صوفیان که به‌عنوان نمادی از زهدگرایی و دنیاگریزی شناخته می‌شدند با کناره‌گیری از دنیا و استقرار در خانقاه، به ریاضت و تزکیه نفس اشتغال داشتند. تأمین هزینه‌های معیشتی ساکنان خانقاه بر عهده مرشد بود که با طرق مختلف محقق می‌گشت که یکی از آنها زمین‌داری بود. از آنجا که اکثر این زمین‌ها از سوی سلاطین به خانقاه واگذار می‌شد و هم اینکه کار بر روی زمین، به نحوی مانع ریاضت محسوب می‌شد، پذیرش یا ردّ این بخشش‌ها و همچنین زمین‌داری به عنوان یک مسأله برای صوفیان درآمد که طریقت‌های مختلف، نگرش و شیوه‌های متفاوتی را در این‌باره ابراز داشتند. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی، در پی پاسخ به این پرسش است که نگرش صوفیان طریقت‌های نامبرده در هند و ایران در قرون 7-9ق. به زمین‌داری و عواید حاصل از آن به چه صورت بود؟ اساس این پژوهش براین فرض استواراست که در قرون 7 تا 9 هجری ایران و هند، بین تعالیم نظری و سیرت عملی مرشدان طریقت، هماهنگی لازم وجود نداشت؛ چنانکه شیوخ سه مورد از طریقت‌های مورد مطالعه( یعنی چشتیه، سهروردیه وکبرویه)، با عدول از تعالیم نظری مبتنی بر توصیه مریدان به تشرع و زهدگرایی، برای تأمین هزینه‌های خانقاه‌های خود، به لحاظ عملی، به زمین‌داری گرایش پیدا کردند ولی عملکرد مشایخ کازرونیه با سه فرقه دیگر تفاوت داشت.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Investigating the attitude of the Sufis of Iran and India towards estate and land ownership as one of the sources of the monastery's income In the 9-7 AH (Cheshtiyyeh, Kobraviyyeh, Kazeruniyyeh and Sohravardiyyeh)
نویسندگان [English]
- masoumeh hadi 1
- mohsen rahmati 2
- Jahanbakhsh Savagheb 2
- mojtaba garavand 3
1 PhD student of post-Islamic history, Lorestan University, Lorestan, Iran
2 Department of History, Faculty of Literature and Humanity Sciences, Lorestan University
3 Assistant Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Lorestan University, Lorestan, Iran
چکیده [English]
There were many Sufi orders in a wide area of India and Iran in the 7th-9th centuries. Sufis, who were known as a symbol of asceticism and worldliness, were engaged in austerity and self-cultivation by withdrawing from the world and settling in a Khanqah “monastery”. Providing for the living expenses of the Khanqah residents was the responsibility of the murshid, which was realized in different ways, one of which was estate and land ownership. Since most of these estates were given to the monastery by the sultans, and because working on the land was somehow considered an obstacle to austerity, accepting or rejecting these grants as well as land ownership became an issue for the Sufis, who had different sects, attitudes and practices. They expressed different opinions about this. . By descriptive and analytical method, this Study, seeks to answer the question that the attitude of the Sufis of the mentioned tariqas in India and Iran in the 7th-9th centuries AD. How was it related to land ownership and the income from it?
This study is based on the hypothesis that there was no necessary harmony between the theoretical teachings and the practical behavior of the sheikhs of the Tariqas in the 7th and 9th centuries of Hijri in Iran and India; As the sheikhs of the three of studied tariqas(i.e, Cheshtiyyeh, Kobraviyyeh and Sohravardiyyeh), by deviating from the theoretical teachings based on recommending the disciples to religious practices and asceticism, in order to finance the expenses of their Khanqahs, they tended to land ownership, but the performance of the sheikhs of Kazeruniyyeh was different from the other three sects.
کلیدواژه‌ها [English]
- Sufism
- Khanqah
- estate
- landholding
- India
- Iran
- منابع و مآخذ
ابن بطوطه، محمد بن عبد الله، رحله، بیروت، دارصادر، ۱۴۱8.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.
استرآبادی، محمدقاسمهندوشاه ، تاریخ فرشته، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1387.
اسفراینی، نورالدین عبدالرحمان، کاشف الاسرار، تصحیح هرمان لندت، تهران، موسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل، ۱۳۵۸.
اسفزاری، معین الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تصحیح و حواشی سید محمد کاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، 1339.
باخرزی، یحیی، أوراد الأحباب و فصوص الآداب، تصحیح ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳.
بن عثمان، محمود، فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، تصحیح فریتز مایر، به کوشش ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی. 1358.
بن عثمان، محمود، مفتاح الهدایة و مصباح العنایة، تصحیح منوچهر مظفریان، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۰.
بوزجانی، درویش علی، روضه‌الریاحین، تصحیح و تحقیق حشمت موید، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵.
تتوی، احمد بن نصرالله، تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۹۴.
جامی، نورالدین عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران، سخن، ۱۳۹۰.
جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴.
جمالی دهلوی، حامد بن فضل الله، سیرالعارفین، دهلی، مطبعه رضوی، ۱۳۱۱، چاپ سنگی.
جنید شیرازی، معین الدین، شدّ الازار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران،چاپخانه مجلس، 1328.
جوینی، عطاءالملک، تاریخ جهانگشای، تصحیح علامه قزوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۸۵.
جهانگشای خاقان، تصحیح الله دتا مضطر، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1364.
چشتی، الله دیه‌بن عبدالرحیم ، سیرالاقطاب (خواجگان چشت)، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران، علم، ۱۳۸۶.
حافظ ابرو، شهاب الدین عبدالله خوافی، زبده التواریخ، تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372.
حسینی چشتی بگلرامی، میرغلامعلی بن محمد نوح آزاد، روضه الاولیاء، اورنگ آباد، مطبع اعجاز صفدری، 1310، چاپ سنگی.
حسینی میلانی، ندا، « تصوف و حیات اجتماعی؛ بررسی جهت گیری دو طریقت نقشبندی و نعمت اللهی در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی در عصر تیموری»، مطالعات جامعه شناختی، دوره 23، شماره 1، 237-260، 1395.
حسینی، سید محمد اکبر (فرزند گیسودراز )، جوامع الکلم (ملفوظات سید محمد حسینی گیسودراز)، تصحیح حافظ محمد حامد صدیقی، مطبع انتظامی کانپور حلیه، گلبرگه دکن، 1356، چاپ سنگی.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالصادر، ۱۹۹۵.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، حبیب السیر، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، ۱۳۸۰.
خیراندیش عبدالرسول و اعظم رحیمی جابری، «شکل گیری و گسترش خانقاه‌های مرشدیه در هند و چین در سده هشتم هجری»، تاریخ اسلام، سال 20، ش 77، 219-266، 1398.
دهلوی، خواجه حسن، فوائد الفؤاد، تصحیح محمد لطیف ملک، به کوشش محسن کیانی، تهران، روزنه، 1377.
رازی، نجم الدین، مرصاد العباد، به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383.
رضوی، سیداطهر عباس، تاریخ تصوف در هند، ترجمه منصور معتمدی ، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1380.
ریجون، لوید، عزیزالدین نسفی، ترجمه کیوان مجدالدینی، تهران، مرکز، ۱۳۷۸.
زرین کوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1362.
زیدی، شمیم محمود، احوال و آثار بهاءالدین زکریا مولتانی، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۹۷۴.
سجزی، امیر حسن، فوائد الفواد (ملفوظات خواجه نظام الدین اولیاء)، تصحیح محمد لطیف ملک، لاهور، 1386.
سجستانی، امیر اقبالشاه بن سابق، چهل مجلس، تصحبح نجیب مایل هروی، تهران، ادیب، 1366.
سمرقندی، کمالالدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوائی. ج 2 دفتر اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳.
سمنانی، علاالدوله، العروء الاهل الخلوه و الجلوه، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، مولی، 1362.
سهروردی، عمر بن عبدالله، عوارف المعارف، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1427.
شیخ الحکمایی، عمادالدین، «نامه درویش کازرونی به سلطان ابوسعید گورکان و پیشنهاد اتحاد با سلطان محمد فاتح»، گزارش میراث، دوره3، سال4، ش88-89، 170-180، پاییز و زمستان 1398.
صاحب مرادآبادی، حافظ محمد حسین، انوار العارفین، مطبع صدیقی، بی‌تا، چاپ سنگی.
صیامیان گرجی، زهیر، عباس احمدوند و شمیه شیرین عظیمی، «شیوه‌های معیشت صوفیان در ایران قرون میانه(5-7هجری)» ، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال6، شماره1، 57-82، بهار و تابستان 1396.
طاهری، سید مهدی، «بررسی جریان تصوف در شبه قاره»، مطالعات شبه قاره، سال2، ش5، 29-54، زمستان 1389.
طباطبا، سیدعلی بن عزیز، برهان‌مآثر، دهلی، بی‌نا، 1936.
طباطبایی، سید مهدی و ملیکا حاجی شعبانیان، «»، مطالعات عرفانی، شماره 29، 145-172، بهار و تابستان 1398.
عرفانی واحد، فاطمه و همکاران،« مرشدیه و بازتاب آن در شبه قاره»، مطالعات شبه قاره، سال7، ش23، 77-96، تابستان 1394.
علامی، ابوالفضل، آیین اکبری، لکهنو، مطبعه نولکشور، 1882.
علوی میرخورد، حمید بن مبارک، سیرالاولیاء، لاهور، 1885.
غوثی شطاری، محمد، گلزار ابرار سیر الاخبار، به کوشش محمد زکی، پتنه، 1944.
فسایی، حسن بن حسن ، فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر، .۱۳۸۲
فصیحی خوافی، مجمل فصیحی، تصحیح و تحقیق سیدمحسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۸.
قریشی الحسینی، علی بن سعد، خلاصه الالفاظ، تصحیح غلام سرور، اسلام آباد، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان، 1371.
قلندر، حمید، خیرالمجالس (ملفوظات شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی)، تصحیح خلیق احمد نظامی، علی‌گره، مسلم یونیورسی، بی‌تا.
کاوتس، رالف، «شبکه کازرونیه»، در چشم‌اندازهایی از جاده ابریشم دریایی، ترجمه محمدباقر وثوقی و پریسا صادقی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۹۲.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین ، روضات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرایی، تبریز، ستوده، ۱۳۸۳.
کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری، ۱۳۶۹.
گجراتی، سکندر بن محمد بن اکبر، مرآت اسکندری، بیجا: بی‌نا، بی‌تا.
گنکوهی، شیخ عبدالقدوس، انوار العیون فی اسرار المکنون (ملفوظات شیخ احمد عبدالحق)، تصحیح شاه مسعود احمد و شاه التفات احمد، لکنهو، مطبع گلزار محمدی ، 1295ق.
اللهیاری، فریدون، مرتضی نورایی و علی رسولی،« طریقت و تجارت؛ کارکردهای تجاری طریقت نقشبندیه»، تاریخ اسلام و ایران، سال 19، شماره 88، 1-40، 1388،
محدث دهلوی، عبدالحق، اخبارالاخیار، تصحیح علیم اشرف خان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰.
مستوفی بافقی، محمد مفید، تاریخ جامع مفیدی، تهران، اساطیر. بی‌تا.
مظاهری، عبدالرضا، «پاسخی به اهل سیاست در نگاهی واقعی به ریاضت و انزوا طلبی در عرفان اسلامی»، پژوهشنامه ادیان، سال9، ش18، 159-184، پاییز و زمستان 1394.
معصومی، محسن و سعید شیرازی، «مناسبات سلاطین دهلی با مشایخ چشتیه و سهروردیه»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 46، ش 1، 109-122، بهار و تابستان 1392.
مناقب الاصفیاء، چاپ عکسی، به کوشش سید شاه شمیم الدین احمد منعمی، دهلی نو، مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی ایران، ۱۳۹۰.
نسفی، عزیز، کشف الحقایق، تصحیح سیدعلی اصغر میرباقری فرد، تهران، سخن، 1391.
نیشابوری، فریدالدین عطار، تذکره الاولیاء، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، ۱۳۹۸.
واعظ، اصیل الدین عبدالله بن عبدالرحمن، مقصدالاقبال سلطانیه و مرصد الآمال خاقانیه، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۱.
هروی، سیف بن محمد، پیراسته تاریخنامه هرات، تصحیح محمد آصف فکرت، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، ۱۳۸۱.
هروی، علی بن ابوبکر، اشارات الی المعرفه الزیارات، قاهره، مکتبة لثقافتة الدینیة، ۱۴۲۳.
هروی، قاسم بن یوسف ابونصری، ارشادالزراعه، به اهتمامم محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۲۵۳۶.
هروی، مولانا عبیدالله بن ابوسعید ، رساله مزارات هرات، تصحیح فکری سلجوقی، هرات، بی‌نا، بی‌تا.
همدانی، رشیدالدین فضل الله، وقف نامه ربع رشیدی، تصحیح مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۹۳.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، تاریخ مبارک غازانی، تصحیح کارل یان، هرتفورد انگلستان، استفن اوستین، 1940.
هندوشاه، محمد بن، دستورالکاتب فی تعیین مراتب، تصحیح عبدالکریم علیزاده، آذربایجان، انستیتوی خاورشناسی، بی‌تا.
نسخه‌های خطی
بگلرامی (ذوقی بلگرامی)، عبدالواحد ابراهیم، سبع سنابل، شماره بازیابی: 1/18140، کتابخانه مجلس شورای ملی.
حسینی بخاری، سید جلال الدین حسین بن احمد (جلال الدین جهانگشت، مخدوم جهانیان)، سراج الهدایه (ملفوظات مخدوم جهانیان)، شماره میکروفیلم: 2/5، 38الف، کتابخانه رضا در شهر رامپور، تهیه شده از مرکز میکروفیلم نور دهلی.
حسینی بخاری، سید جلال الدین حسین بن احمد، خزانه جواهر جلالی (جواهر جلالی) (معروف به مناقب مخدوم جهانیان)، نسخه خطی، 2جلد، شماره بازیابی: 19300، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
خویشگی، عبدالله بن عبدالقادر ، معارج الولایه فی مدارج الهدایه، شماره بازیابی 3756-ف، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
عباسی علوی چشتی، عبدالرحمان ، مرآت‌الاسرار، (2جلد)، شماره بازیابی: 654س، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
ملفوظات جلال‌الدین مخدوم جهانیان، شماره بازیابی: 17811، کتابخانه مجلس شرای اسلامی.
منیری، شیخ شرف الدین احمد یحیی، مطالب الطالبین فی شرح آداب المریدین، بدون شماره، خانقاه بلخیه فردوسیه، پئنه (پنتا).
منیری، شیخ شرف الدین یحیی، مکتوبات منیری (مکتوبات صدی)، شماره بازیابی: 0168، کتابخانه علامه اقبال دانشگاه کشمیر.
Rasool, Gholam (2009). Chishti-Nizami Sufi Order Of Bengal, Delhi.
Trimingham, J. Spencer (1971). The Sufi Orders In Islam, Oxford.
Hodgson, Marshal G. S. (1977). The Venture Of Islam, Chicago.
Gull, Surayia (1999). Development Of Kubraviya Sufi Order In Kashmir, New Delhi.
)