پژوهش‌های علوم تاریخی

مناسبات ایران و روسیه در دورۀ قاجار تأثیرات خرد و کلان متعددی در حوزههای مختلف بر جای نهاد؛ البته این مناسبات هیچگاه متوازن نبود و با توجه به نابرابری قدرت سیاسی و اقتصادی دو کشور، همواره به سود روسیه ... بیشتر مناسبات ایران و روسیه در دورۀ قاجار تأثیرات خرد و کلان متعددی در حوزههای مختلف بر جای نهاد؛ البته این مناسبات هیچگاه متوازن نبود و با توجه به نابرابری قدرت سیاسی و اقتصادی دو کشور، همواره به سود روسیه و به زیان ایران رقم میخورد. در این میان گیلان به عنوان دروازه ورود روسها به ایران، همواره و بیشتر در معرض این تأثیرات قرار داشت؛ بههمینعلّت یکی از مهمترین این تأثیرات، تأثیری است که بر ساختار اقتصادی گیلان نهاده است. با این وصف در این پژوهش تلاش میگردد دگرگونی ساختار اقتصادی گیلان متأثر از روابط با روسیه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. بر این مبنا پرسش اصلی تحقیق آن است که ساختار اقتصادی گیلان چرا و چگونه تحت تأثیر روابط با روسیه به‌تدریج دگرگون شد. بر مبنای یافتههای پژوهش ساختار اقتصادی گیلان با توجه به ضعف دولت مرکزی و نیز قدرت سیاسی ـ اقتصادی برتر روسیه تابعی از تقاضا و نیازهای بازار این کشور بود. تقاضای بازار روسیه برای مواد اولیه از ایران و گیلان، به تشویق مردم برای پرورش و کشت محصولات مناسب با تقاضای بازار روسیه منجر گردید. در این راستا متناسب با تقاضای بازار روسیه، اقتصاد گیلان رو به سوی تولید مواد اولیه رفته و از تولید محصولات صنعتی و صنعتی شدن بازماند. در واقع روس‌ها پس از عهدنامه ترکمانچای حوزه نفوذ خود را به تمامی عرصههای سیاسی و اقتصادی ایران گسترش دادند و به‌تدریج موفق شدند به بزرگترین طرف تجاری ایران تبدیل شوند. تبدیل شدن روسیه به بزرگترین طرف تجاری ایران، عواقب سوئی بر ساختار اقتصاد گیلان داشت. کشاورزی گیلان بهتدریج به سوی تولید محصولات مورد تقاضای بازار روسیه رفت و این امر به وابستگی این منطقه به روسیه منتهی گردید.

مقاله پژوهشی

اولین حسینیه‌های ایران بر پایه الواح وقفی

محمد مشهدی نوش‌آبادی

دوره 14، شماره 4 ، اسفند 1401، صفحه 21-43

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.333086.473499

چکیده

با اینکه سابقه برگزاری آیین‌های عزاداری محرم به دوره آل‌بویه می‌رسد، اما عزاداری‌های محرم در ایران در دوره صفوی چنان توسعه یافت که ایجاد بناهای مخصوص عزاداری را ایجاب می‌کرد و بدین منظور ترتیب در ... بیشتر با اینکه سابقه برگزاری آیین‌های عزاداری محرم به دوره آل‌بویه می‌رسد، اما عزاداری‌های محرم در ایران در دوره صفوی چنان توسعه یافت که ایجاد بناهای مخصوص عزاداری را ایجاب می‌کرد و بدین منظور ترتیب در کنار برخی از تکیه‌های صوفیه که کاربرد عزاداری یافته بود، ساخته شد، اما ابهام درباره زمان احداث اولین حسینیه‌ها به‌عنوان بنایی منسوب به حسین بن علی و مخصوص عزاداری محرم در ایران، پژوهشگران را به گمان و تخمین تاریخی واداشته است. این مقاله درصدد است با تکیه بر سه لوح وقف نامه‌ای دوره صفوی به این سؤال پاسخی مبتنی بر شواهد تاریخی بدهد. روش تحقیق به‌صورت اسنادی و مشاهده‌ای است و داده‌ها با توجه به دیگر اسناد تاریخی تحلیل و جمع‌بندی شده است. بر اساس این پژوهش، علی‌رغم وجود حسینیه خانقاه نطنز در دوره شاهرخ تیموری، این بنا مخصوص عزاداری محرم نبوده است، بلکه اولین حسینیه در ایران به دنبال توسعه آیین‌های محرم و تخصیص موقوفات به این آیین‌ها در دوره سلطان حسین صفوی و حدود 1120 هجری شکل‌گرفته‌اند. حسینیه مسجد قاضی آران و بیدگل، حسینیه میدان امیر چخماق و حسینیه مسجد سر پُلک یزد از آن جمله اند. این شواهد نشان می‌دهد به احتمال زیاد در این دوره حسینیه‌های دیگری هم در ایران ساخته‌شده و باید این مقطع تاریخی را به‌عنوان زمان ساخت اولین حسینیه‌ها در نظر گرفت.

مقاله پژوهشی

بررسی نگرش صوفیان ایران و هند به زمین و زمین داری به عنوان یکی از منابع درآمد خانقاه در سده های 7-9 ( مطالعه موردی: طریقت‌های چشتیه، کبرویه، کازرونیه و سهروردیه)

معصومه هادی؛ محسن رحمتی؛ جهانبخش ثواقب؛ مجتبی گراوند

دوره 14، شماره 4 ، اسفند 1401، صفحه 44-62

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.350331.473602

چکیده

در گسترۀ وسیعی از هند و ایران در قرون ۷-۹ق. طریقت‌های صوفیانۀ متعددی حضور داشتند. صوفیان که به‌عنوان نمادی از زهدگرایی و دنیاگریزی شناخته می‌شدند با کناره‌گیری از دنیا و استقرار در خانقاه، ... بیشتر در گسترۀ وسیعی از هند و ایران در قرون ۷-۹ق. طریقت‌های صوفیانۀ متعددی حضور داشتند. صوفیان که به‌عنوان نمادی از زهدگرایی و دنیاگریزی شناخته می‌شدند با کناره‌گیری از دنیا و استقرار در خانقاه، به ریاضت و تزکیه نفس اشتغال داشتند. تأمین هزینه‌های معیشتی ساکنان خانقاه بر عهده مرشد بود که با طرق مختلف محقق می‌گشت که یکی از آنها زمین‌داری بود. از آنجا که اکثر این زمین‌ها از سوی سلاطین به خانقاه واگذار می‌شد و هم اینکه کار بر روی زمین، به نحوی مانع ریاضت محسوب می‌شد، پذیرش یا ردّ این بخشش‌ها و همچنین زمین‌داری به عنوان یک مسأله برای صوفیان درآمد که طریقت‌های مختلف، نگرش و شیوه‌های متفاوتی را در این‌باره ابراز داشتند. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی تحلیلی، در پی پاسخ به این پرسش است که نگرش صوفیان طریقت‌های نامبرده در هند و ایران در قرون 7-9ق. به زمین‌داری و عواید حاصل از آن به چه صورت بود؟ اساس این پژوهش براین فرض استواراست که در قرون 7 تا 9 هجری ایران و هند، بین تعالیم نظری و سیرت عملی مرشدان طریقت، هماهنگی لازم وجود نداشت؛ چنانکه شیوخ سه مورد از طریقت‌های مورد مطالعه( یعنی چشتیه، سهروردیه وکبرویه)، با عدول از تعالیم نظری مبتنی بر توصیه مریدان به تشرع و زهدگرایی، برای تأمین هزینه‌های خانقاه‌های خود، به لحاظ عملی، به زمین‌داری گرایش پیدا کردند ولی عملکرد مشایخ کازرونیه با سه فرقه دیگر تفاوت داشت.

مقاله پژوهشی

مجاهدان قفقازی و مناقشات محله‌ای تبریز (جمادی‌الاول-ذو‌الحجه سال 1325ق)

نورالدین نعمتی؛ جمال پیره مرد شتربان

دوره 14، شماره 4 ، اسفند 1401، صفحه 63-84

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.353126.473616

چکیده

بسیاری از پژوهشگران، جنبش مشروطه را سرآغاز تاریخ نوین ایران قلمداد کرده‌اند. این رویداد پیامدهای فراوانی در پی داشت که یکی از آن‌ها، پدیدآمدن دسته‌های نظامی موسوم به «مجاهدان» در شماری از شهرهای ... بیشتر بسیاری از پژوهشگران، جنبش مشروطه را سرآغاز تاریخ نوین ایران قلمداد کرده‌اند. این رویداد پیامدهای فراوانی در پی داشت که یکی از آن‌ها، پدیدآمدن دسته‌های نظامی موسوم به «مجاهدان» در شماری از شهرهای ایران، به ویژه تبریز، بود. «مجاهدان قفقازی» گروهی از ایرانیانِ مهاجر به قفقاز بودند که در تحولات تبریزِ عصر مشروطه، نقش بارزی ایفا کردند. نکته مهم راجع به مجاهدان قفقازی، مربوط به عملکرد آنان در شکل‌گیری مناقشات محله‌ای تبریز در ماه جمادی‌الاول سال 1325ق است که منجر به آغاز درگیری داخلی شهری در ذو‌الحجه همان سال شد. تاکنون پژوهش مستقلی راجع به این موضوع منتشر نشده است. پژوهش حاضر برآن است تا با ارزیابی دیدگاه‌های متفاوتِ راجع به مجاهدان قفقازی، رویکرد نوینی را نسبت به نزاع‌های داخلی تبریز در سال 1325ق اتخاذ کند. مناقشات محله‌ای تبریزِ سال 1325ق این پرسش را پیش می‌کشند که چگونه نزاع‌های داخلی تبریز شکل گرفتند و محلات چه رویکردی را نسبت به مسئله مزبور اتخاذ کردند؟ در این پژوهش تلاش شده است تا با تجزیه و تحلیل داده‌ها به روش توصیفی-تبیینی، به پرسش فوق پاسخ داده شود. ‌فرضیه پژوهش حاضر مبتنی بر این است که تضاد انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مجاهدان قفقازی و حامیان ایشان با گروه‌های سنت‌گرای شهری سبب شکل‌گیری و تداوم مناقشات محله‌ای تبریز در سال 1325ق شد.

مقاله پژوهشی

بازخوانی رابطه بینامتنی تاریخ محلی گیلان و حاکمیت در تاریخ اجتماعی – شیعیِ عصر صفویه

زهرا سادات کشاورز؛ اصغر منتظرالقائم

دوره 14، شماره 4 ، اسفند 1401، صفحه 85-107

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.349837.473599

چکیده

متون علاوه بر اینکه منابعی تاریخیاند شایسته توجه در مقام متونی هستند که گویای نوع رویکردهای مورخان به جامعه و حاکمیت است و براساس همین نوع نگاه به متون تاریخی است که مورخ میتواند بسترهایی برای فهم ... بیشتر متون علاوه بر اینکه منابعی تاریخیاند شایسته توجه در مقام متونی هستند که گویای نوع رویکردهای مورخان به جامعه و حاکمیت است و براساس همین نوع نگاه به متون تاریخی است که مورخ میتواند بسترهایی برای فهم تأثیری که این متون در برداشت ما از تاریخ ایجاد میکنند فراهم نماید. این مقاله درصدد است با مرجع قرار دادن مفهوم بینامتنیت در تئوری ژولیا کریستوا و زیگمون فروید، متن تاریخی-شیعی کتاب گیلان و دیلمستان مرعشی را در تعاطی با متن حاکمیت و جامعه وقت قرار دهد تا بر هم کنش میان این متون در مقام امری بینامتنی را به مبنایی برای استخراج انواع این روابط در عصر صفویه بدل نماید. سؤال اصلی پژوهش آن است که سنخهای روابط بینامتنی تاریخ محلی و حاکمیت کدام هستند؟و چگونه این روابط میتوانند رویکردی به فهم تاریخ اجتماعی بگشایند؟ فرضیه اصلی پژوهش وجود روابط متعدد میان متن تاریخی یادشده و متن حاکمیت آلکیا و جامعه وقت میباشد که در سطح جمعآوری دادهها با روش اسنادی و در سطح تحلیلی با روش ارجاع نظری صورت پذیرفته است. یافتههای تحقیق با احصاء سه رابطه بازتولیدی، رابطه تصعیدی و رابطه انتقادی میان متن تاریخی گیلان و دیلمستان و متن حاکمیت و جامعه وقت نشان میدهد تواریخ محلی از ناحیه نوع رابطه متن خود با متن حکمرانی، نوع رابطه با متن اجتماعی را نیز رقم زدهاند؛ زیرا آنگاه که نوع این رابطه با متن حکمرانی، بازتولیدی و تصعیدی بوده است، رابطه با متن اجتماعی، انسدادی بوده یا به نفع حاکمیت سوگیری کرده است و تنها آنگاه که نوع این رابطه انتقادی بوده است، رابطه با متن اجتماعی برقرار گردیده است و حقوق و ملاحضات اجتماعی در برابر نهاد رسمی قدرت، برجسته شده است.

مقاله پژوهشی

پژوهشی در جغرافیای سیاسی آل‌جلایر با تکیه بر ضرابخانه‌ها

زهرا کامرانی؛ میرروح الله محمدی؛ فردین عینی

دوره 14، شماره 4 ، اسفند 1401، صفحه 109-135

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.350759.473605

چکیده

خاندان ایلکا نویان جلایری، یکی از ایلات بزرگ مغول بودند که در طی قرون 8 و 9 هجری قمری توانستند حکومت آل جلایر یا ایلکانی را تشکیل دهند و بر قسمتهایی از ایران، آذربایجان و عراق تسلط یابند. آلجلایر در ... بیشتر خاندان ایلکا نویان جلایری، یکی از ایلات بزرگ مغول بودند که در طی قرون 8 و 9 هجری قمری توانستند حکومت آل جلایر یا ایلکانی را تشکیل دهند و بر قسمتهایی از ایران، آذربایجان و عراق تسلط یابند. آلجلایر در مقایسه با نفوذ سیاسی گستردهایی که پس از مرگ ابوسعید ایلخانی به دست آورد کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. این پژوهش قصد دارد با تمرکز بر اطلاعات سکهشناسی این دوره به خصوص ضرابخانهها و تطبیق این اطلاعات با متون تاریخی، محدوده جغرافیایی و حوزه نفوذ سیاسی آلجلایر را بررسی کند. هستهی اولیهی این پژوهش را سکههای جلایری نگهداری شده در مجموعه شیخصفیالدّین اردبیلی و موزه باستانشناسی استان اردبیل تشکیل میدهد، همچنین به منظور تکمیل اطلاعات از سایر منابع سکهشناسی معتبر نیز استفاده شد. نتایج نشان میدهد که جلایریان ابتدا توانستند در تبریز اقدام به ضرب سکه کنند و سپس به عراق و سایر قسمتهای آذربایجان و شرق آناتولی گسترش یافتند. تسلط آلجلایر بر این مناطق به دلیل کشمکشهای متعدد با آلشجاع و آلتیمور، متوالی نبود. آلجلایر در بیشتر دورهی حکومت خود بر قسمتهایی از عراق، آذربایجان، اران، خوزستان، شروان و گشتاسبی تسلط داشتهاند و در مناطقی مانند ملک روم و عراق عجم برای مدت کوتاهی نفوذ کردهاند. از قدرتمندترین حاکمان این قوم، شیخاویس است، وی توانست علاوه بر عراق، بر شمالغرب، غرب و جنوبغرب ایران، بر آسیای صغیر و شیروان تسلط یابد. حتی در زمان محدودی، اقدام به ضرب سکه در مناطق مرکزی ایران و شهر شیراز کرد. پس از شیخ اویس، نفوذ و قدرت آلجلایر روند نزولی داشت که در نهایت بازماندگان این حکومت به منطقه خوزستان محدود شدند.

پژوهش‌های علوم تاریخی

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 14، شماره 4 - شماره پیاپی 32، اسفند 1401، صفحه 1-135

تأثیر روسیه بر ساختار اقتصادی گیلان از دوران ناصری تا انقلاب مشروطه(1264_1324.ه.ق)

چکیده

اولین حسینیه‌های ایران بر پایه الواح وقفی

چکیده

بررسی نگرش صوفیان ایران و هند به زمین و زمین داری به عنوان یکی از منابع درآمد خانقاه در سده های 7-9 ( مطالعه موردی: طریقت‌های چشتیه، کبرویه، کازرونیه و سهروردیه)

چکیده

مجاهدان قفقازی و مناقشات محله‌ای تبریز (جمادی‌الاول-ذو‌الحجه سال 1325ق)

چکیده

بازخوانی رابطه بینامتنی تاریخ محلی گیلان و حاکمیت در تاریخ اجتماعی – شیعیِ عصر صفویه

چکیده

پژوهشی در جغرافیای سیاسی آل‌جلایر با تکیه بر ضرابخانه‌ها

چکیده