پژوهش‌های علوم تاریخی

با صدور فرمان مشروطیت در سال 1285ش/1324ق/1906م تا پایان دورۀ قاجار، که از آن به‌عنوان عصر مشروطه یاد می‌کنیم، پنج دوره مجلس شورای ملی در ایران تشکیل و صورت مذاکرات مجالس این عصر، بازتاب بخشی از شرایط ایران ... بیشتر با صدور فرمان مشروطیت در سال 1285ش/1324ق/1906م تا پایان دورۀ قاجار، که از آن به‌عنوان عصر مشروطه یاد می‌کنیم، پنج دوره مجلس شورای ملی در ایران تشکیل و صورت مذاکرات مجالس این عصر، بازتاب بخشی از شرایط ایران آن روزگار شد. زمانی‌که هنرها نیز از تغییر و تحولات بی‌نصیب نبوده و هنر موسیقی به‌ عنوان یکی از آن‌ها، در معادلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بیش‌ازپیش مطرح شد. این مقاله به دنبال شناخت جایگاه این هنر در مشروح مذاکرات مجالس عصر مشروطه و آگاهی از جایگاه هنر «موزیک» در اندیشه و کلام وکلای مجلس شورای ملی است که بخش بزرگی از جامعه را نمایندگی می‌کردند. داده‌های این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد مذاکرات مجلس اول و دوم شورای ملی، تحت تأثیر وقایع مشروطه و جنبش مشروطه‌خواهی قرار داشته و این موضوع در مشروح این مذاکرات در رابطه با «موزیک» هم قابل‌مشاهده است. تنوع و تکثر مباحث موسیقی در مجلس اول و دوم شورای ملی بیشتر از سایر مجالس پنج‌گانۀ عصر مشروطه بود و در یک رتبه‌بندی، تعداد مسائل سیاسی مرتبط با موسیقی در اولویت اول، و اقتصادی در رتبۀ دوم قرار دارد. بسیاری از مذاکرات صورت گرفته با موضوعیت موسیقی نبوده، بلکه مسائلی از موسیقی به‌صورت مثالی و برای اقناع دیگر وکلا در سخنرانی‌ها به کار رفته است. پیشنهاد منع فونوگراف و موضوع فونوگراف و ساز در حریم خصوصی خانه‌ها در مجالس دوم و چهارم به میان آمد که نشان از تضارب آرا و ظرفیت مجلس برای شکل‌گیری گفتگو پیرامون این مسئله داشت. به کار رفتن واژگان «عملۀ طرب» در مجلس دوم و «عیش و طرب» در مجلس پنجم، تداوم ذهنیت منفی این کلمات را برای بخشی از جامعه نشان می‌داد که در مذاکرات از آن بهره‌برداری شد. از طرفی، لفظ موزیک و مشتقات آن، بار مثبت خود را در عصر مشروطه اضافه می‌کردند.

مقاله پژوهشی

پژوهشی بر فنون بصری و تحلیل آیکونوگرافی نقوشِ بشقاب سیمین نخجیرِ شاهانة اردشیر دوم ساسانی

اسماعیل سنگاری؛ فرزاد رفیعی فر

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 33-51

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.341420.473552

چکیده

هنر و فن فلزکاری در ایران، در دورة حاکمیت شاهنشاهی ساسانی (224-2/651 م) رواج گسترده‌ای یافته و ساخت و تولید ظروف سیمین منقوش به تصاویر مختلف در مقایسه با دوره‌های پیشین در حجمی گسترده‌تر و در شماری افزون‌تر ... بیشتر هنر و فن فلزکاری در ایران، در دورة حاکمیت شاهنشاهی ساسانی (224-2/651 م) رواج گسترده‌ای یافته و ساخت و تولید ظروف سیمین منقوش به تصاویر مختلف در مقایسه با دوره‌های پیشین در حجمی گسترده‌تر و در شماری افزون‌تر صورت می‌گرفت. به همین علت این شاخة هنری به یکی از مشخصه‌های بنیادی هنر در عصر حاکمیت ساسانیان مبدل شد. صحنه‌هایی از نخجیر شاهانه به عنوان یکی از متداول‌ترین و پرتکرارترین بن‌مایه‌های رایج در هنر دورة ساسانی، عرصة مدور تعداد قابل توجهی از بشقاب‌های سیمین این عصر را مزین ساخته و به خود اختصاص داده است. در این دسته از آثار، فرمانروایان ساسانی در حال شکار و از پای درآوردن جانوران مختلف در نخجیرگاه به تصویر کشیده شده‌اند. در پژوهش حاضر، نقوش انسانی و جانوریِ یکی از این آثار -که به اردشیر دوم از فرمانروایان سدة چهارم سلسلة ساسانی منسوب است و در موزة ملی ایران باستان واقع در تهران نگهداری می‌شود- بررسی و پژوهش شده است. پس از گام نخست که به توصیفِ نقوش مندرج بر روی بشقاب مذکور اختصاص دارد، در مراحل بعدی معانی و مفاهیم نهفته در صحنه از طریق رویکرد تحلیل آیکونوگرافیک مورد بررسی قرار گرفته و در انتها نیز نحوة کاربستِ فنون و تکنیک‌های بصری توسط هنرمند و ارتباط این فنون با مفهوم کلی صحنه ارزیابی شده است. شیوۀ پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای بوده است.

مقاله پژوهشی

نقش دین در شرایط جنگ و ثبات دوره فتحعلیشاه قاجار

اکرم گلی؛ هادی وکیلی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 52-68

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.339852.473545

چکیده

چکیده دوران نسبتا طولانی حکومت فتحعلیشاه قاجار (1212-1250 ه.ق) شاهد تنشهای سیاسی از یک سو و رشد مجدد دین از سوی دیگر بوده است. در سالهای آغازین سلطنت ثباتی نسبی برقرار شد که مانند سدههای پیشین سبب ... بیشتر چکیده دوران نسبتا طولانی حکومت فتحعلیشاه قاجار (1212-1250 ه.ق) شاهد تنشهای سیاسی از یک سو و رشد مجدد دین از سوی دیگر بوده است. در سالهای آغازین سلطنت ثباتی نسبی برقرار شد که مانند سدههای پیشین سبب تداوم نقش سنتی دین در تحولات اجتماعی شده بود. با شروع جنگ با روسیه که بیش از یک دهه طول کشید که تنشهای مرزی با عثمانی را نیز در پی داشت، کارکرد دین تغییر یافت و نقش سیاسی نوینی را تجربه کرد. از این رو علما آموزهها و اصول دینی را با توجه به شرایط فوق مورد بازنگری قرار دادند و بر اساس آن مناسبات خود با حکومت را ترتیب دادند. پایان جنگ و شروع مجدد ثبات سیاسی، مناسبات دین و سیاست را بار دیگر تغییر داد. با توجه به این مساله باید دید مناسبات رهبران دینی با حکومت با در نظر داشتن شرایط ثبات (پیش و پس از جنگ) و دوره جنگ چگونه بوده است؟با توجه به چنین تحولاتی میتوان گفت که در آغاز حکومت فتحعلیشاه و در مرحله اول ثبات، تعامل دین و سیاست مسیری آرام را پیمود و علما بیشتر نقش رهبران مذهبی را ایفا کردند اما پس از آغاز جنگ و با به خطر افتادن قلمرو مذهبی، سیاستی هم‌گرایانه در پیش گرفتند. با پایان جنگها و بازگشت ثبات، در مناسبات دین و سیاست روندی واگرایانه رخ داده است و رویکرد علما در تعامل با حکومت با واکنشهای انتقادی، اعتراضی و یا حتی بی‌تفاوتی صورت میپذیرد. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی بر اساس منابع و مآخذ این دوره در پی پاسخ پرسش فوق است.علما در دوره اول ثبات و پیش از جنگها واکنش مداراگونه داشتند و در دوره جنگ به عنوان حامی حکومت ظاهر شدند و پس از جنگهای ایران و روس و تحت تاثیر شکست سیاسی، راه خود را از حکومت جدا کردند که مهمترین نتیجه آن تقویت رویکرد استقرار قدرت در دست فقیه جامع الشرایط و پی ریزی پایههای حکومت دینی در دو سده پس از آن بود.

مقاله پژوهشی

تحلیل و بررسی عملکرد شعبه بانک استقراضی روسیه در ایالت استرآباد (1318 -1343 ه.ق / 1900-1925م)

مینا معینی؛ علی اکبر جعفری

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 69-95

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.338133.473534

چکیده

تأسیس بانک استقراضی روس در ایران، آغاز فصل جدیدی از توسعه‌طلبی‌ها و سیاست‌های سلطه‌جویانه این کشور در ایران بود که بر ارکان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تأثیرات عمیقی گذاشت. پس از افتتاح شعبه ... بیشتر تأسیس بانک استقراضی روس در ایران، آغاز فصل جدیدی از توسعه‌طلبی‌ها و سیاست‌های سلطه‌جویانه این کشور در ایران بود که بر ارکان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تأثیرات عمیقی گذاشت. پس از افتتاح شعبه مرکزی بانک استقراضی در تهران، روسیه به‌تدریج شعبه‌های بانک خود را در ایالات با اهمیت، ازجمله ایالت‌های شمالی ایران، تأسیس نمود و بیش از پیش، نفوذ اقتصادی و سیاسی خود را توسعه داد. استرآباد به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش و همجواری و ارتباطی که با روسیه داشت، مورد توجه ویژه آن‌ها قرار گرفت و از اولین ایالت‌هایی بود که شعبه بانک استقراضی در آن تأسیس گردید؛ اگرچه این بانک نه در مرکز این ایالت، بلکه در شهر ساحلی بندرگز که مهم‌ترین بندر تجارت خارجی استرآباد بود، تأسیس شد. چرایی انتخاب بندرگز به‌عنوان محل تأسیس بانک و فعالیت‌ها و کارکرد بانک در این ایالت و اینکه بانک چه تأثیری بر زندگی اهالی استرآباد گذاشت؟ سؤالات اصلی این پژوهش است. پژوهش حاضر ضمن پاسخ‌گویی به سؤالات فوق، عملکرد بانک استقراضی در ایالت استرآباد را به شیوه توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بانک استقراضی در بندرگز، علاوه بر آنکه فعالیت‌های پولی و مالی انجام می‌داد، اقدامات سیاسی نیز داشت و در راستای اهداف سیاسی روسیه، ظلم و ستم فراوانی به اهالی روا داشت به‌طوری‌که آن‌ها را وادار به آتش زدن بانک نمود.

مقاله پژوهشی

تقویم فرس قدیم در نواحی جنوبی دریای مازندران و مسئله تقویم‌های دیلمی و طبری

پدرام جم

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 96-114

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.333029.473497

چکیده

تا عصر حاضر و رواج تقویم جدید ایران، در کنار تقویم هجری قمری و تقویم جلالی، گونه‌ای از تقویم فُرس قدیم (یزدگردی) نیز در میان مردمان نواحی جنوبی دریای مازندران رایج بود. اما در نیم‌قرن اخیر شماری از دانشوران ... بیشتر تا عصر حاضر و رواج تقویم جدید ایران، در کنار تقویم هجری قمری و تقویم جلالی، گونه‌ای از تقویم فُرس قدیم (یزدگردی) نیز در میان مردمان نواحی جنوبی دریای مازندران رایج بود. اما در نیم‌قرن اخیر شماری از دانشوران محلی ادعا کرده‌اند که از گذشته‌های باستانی تقویم‌های دیگری نیز مختص به این نواحی رایج بوده است. ایشان این تقویم‌های ادعایی را به نام‌های تقویم دیلمی/ گالشی/ گیلانی و تقویم طبری/ مازندرانی خوانده‌اند، برای آنها مبادی باستانی ساخته‌اند و ادعا کرده‌اند که این تقویم‌ها کبیسه دارند و نوروز آنها همواره در یک روز ثابت در میانه‌های تابستان است. این مقاله به بررسی این ادعاها می‌پردازد و برای این منظور، تاریخچه تقویم‌های رایج در این نواحی را مطالعه می‌کند. همچنین سابقة طرح تقویم مستقل در این نواحی را در آثار سکه‌شناسان سدة نوزدهم بررسی و تاریخچه طرح این تقویم‌های ادعایی را پیگیری می‌کند، ادلة مدعیان این تقویم‌ها را مورد نقد قرار می‌دهد و به بررسی پیامدها و آثار این پدیده می‌پردازد. این مقاله نشان می‌دهد که تقویم‌های ادعایی همگی همان تقویم فرس قدیم‌اند که عمداً یا سهواً تقویم‌های مستقل معرفی شده‌اند. این بررسی همچنین نشان می‌دهد که چگونه گفتمان هویتی در ظهور و اشاعه این تقویم‌های نوپدید دخیل بوده است و این تقویم‌ها خود به مؤلفه‌ای کلیدی در گفتمان هویتی تبدیل شد‌ه‌اند.

مقاله پژوهشی

پدیده مهاجرت به آمریکا از نگاه ایرانیان دوره قاجاریه و پیامدهای آن

فرشته جهانی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 115-135

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.332535.473491

چکیده

کشف آمریکا یا به تعبیر ایرانیان عصر قاجاریه، «ینگی دنیا» یکی از رخدادهای بسیار مهم در تاریخ جهان به‌شمار می‌رود؛ که بسیاری از کشورهای دنیا را تحت تأثیر خود قرار داد. ایران از جمله کشورهایی بود ... بیشتر کشف آمریکا یا به تعبیر ایرانیان عصر قاجاریه، «ینگی دنیا» یکی از رخدادهای بسیار مهم در تاریخ جهان به‌شمار می‌رود؛ که بسیاری از کشورهای دنیا را تحت تأثیر خود قرار داد. ایران از جمله کشورهایی بود که در دوره قاجار به اهمیت این کشور پی برد. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، و با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده درصدد پاسخ به این سوال‌هاست: پدیده مهاجرت گسترده مردم سایر نقاط جهان به آمریکا بعد از کشف آن توسط کریستف کلمب چگونه در ایران بازتاب یافت؟ دلایل این مهاجرت‌ها چه بود و این آگاهی‌ها چه پیامدهای برای ایرانیان به دنبال داشت؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که به دنبال کشف قاره آمریکا ده‌ها هزار مهاجر از سراسر جهان به دلیل سیاست‌های موثر دولت آمریکا و عوامل جاذبه‌ای همچون وجود زمین حاصل‌خیز، کشف معادن طلا، آزادی و دموکراسی به این کشور مهاجرت کردند و منبع تحولی عظیم شدند.این تحولات و دگرگونی‌های سریع در آمریکا به شدت مورد توجه روشنفکران، جراید و دیپلمات‌های ایرانی قرار گرفت به طوری که آنها با بازتاب این مطالب آحاد جامعه را از منافع مهاجرت به آمریکا و به طور کلی با چند وچون مهاجرت به این کشور آشنا کردند. سرانجام این اقدام منجر به این شد که بعد از مشروطه تعداد بسیاری زیادی از ایرانیان برای یافتن شغل و کسب علم آمریکا را بر دیگر کشورهای غربی ترجیح دهند.

پژوهش‌های علوم تاریخی

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 14، شماره 3 - شماره پیاپی 31، آذر 1401، صفحه 1-135

رویکرد مذاکرات مجالس عصر مشروطۀ ایران به موسیقی (1305-1285ش/1906-1926م)

چکیده

پژوهشی بر فنون بصری و تحلیل آیکونوگرافی نقوشِ بشقاب سیمین نخجیرِ شاهانة اردشیر دوم ساسانی

چکیده

نقش دین در شرایط جنگ و ثبات دوره فتحعلیشاه قاجار

چکیده

تحلیل و بررسی عملکرد شعبه بانک استقراضی روسیه در ایالت استرآباد (1318 -1343 ه.ق / 1900-1925م)

چکیده

تقویم فرس قدیم در نواحی جنوبی دریای مازندران و مسئله تقویم‌های دیلمی و طبری

چکیده

پدیده مهاجرت به آمریکا از نگاه ایرانیان دوره قاجاریه و پیامدهای آن

چکیده