نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

10.22059/jhss.2022.333029.473497

چکیده

تا عصر حاضر و رواج تقویم جدید ایران، در کنار تقویم هجری قمری و تقویم جلالی، گونه‌ای از تقویم فُرس قدیم (یزدگردی) نیز در میان مردمان نواحی جنوبی دریای مازندران رایج بود. اما در نیم‌قرن اخیر شماری از دانشوران محلی ادعا کرده‌اند که از گذشته‌های باستانی تقویم‌های دیگری نیز مختص به این نواحی رایج بوده است. ایشان این تقویم‌های ادعایی را به نام‌های تقویم دیلمی/ گالشی/ گیلانی و تقویم طبری/ مازندرانی خوانده‌اند، برای آنها مبادی باستانی ساخته‌اند و ادعا کرده‌اند که این تقویم‌ها کبیسه دارند و نوروز آنها همواره در یک روز ثابت در میانه‌های تابستان است. این مقاله به بررسی این ادعاها می‌پردازد و برای این منظور، تاریخچه تقویم‌های رایج در این نواحی را مطالعه می‌کند. همچنین سابقة طرح تقویم مستقل در این نواحی را در آثار سکه‌شناسان سدة نوزدهم بررسی و تاریخچه طرح این تقویم‌های ادعایی را پیگیری می‌کند، ادلة مدعیان این تقویم‌ها را مورد نقد قرار می‌دهد و به بررسی پیامدها و آثار این پدیده می‌پردازد. این مقاله نشان می‌دهد که تقویم‌های ادعایی همگی همان تقویم فرس قدیم‌اند که عمداً یا سهواً تقویم‌های مستقل معرفی شده‌اند. این بررسی همچنین نشان می‌دهد که چگونه گفتمان هویتی در ظهور و اشاعه این تقویم‌های نوپدید دخیل بوده است و این تقویم‌ها خود به مؤلفه‌ای کلیدی در گفتمان هویتی تبدیل شد‌ه‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Persians’ Calendar (taqwim-e fors) of the Southern Regions of the Caspian Sea and the so-called ‘Deylami’ and ‘Tabari’ Calendars

نویسنده [English]

  • Pedram Jam

Assistant Professor, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

Abstract
Up until the present era and the propagation of the New Iranian Calendar (1925), along with the Hijri lunar calendar and the Jalali calendar, a variety of the Yazdgerdi calendar (taqwim-e fors) was also popular among the peoples of the southern regions of the Caspian Sea. Despite and contrary to the historical evidence, in the last half-century, some local writers have claimed distinct and independent calendars for these regions. They have labeled these alleged calendars as Deylami/ Galeshi/ Gilani and Tabari/ Mazandarani calendars. Also, calendar eras have been fabricated for them and it has been claimed that these calendars have leap years and that their new year festival (Nowruz) falls always on a fixed day around the middle of the summer season. This article examines these alleged calendars and the pretensions that surround them. For this purpose, it studies the history of the calendars of these areas from the earliest times to the present day. It also studies the background of the assumption of an independent calendar in Mazandaran in the nineteenth century and traces back the history of the emergence of these alleged calendars in the present era. This article demonstrates that these alleged calendars are all the same Yazdgerdi calendar (taqwim-e fors), knowingly or recklessly manipulated and posed as genuine independent calendars.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian calendars
  • Persians’ calendar
  • Yazdgerdi calendar
  • Deylami calendar
  • Tabari calendar
  • Gilan
  • Mazandaran
منابع
آملی، اولیاءالله، تاریخ رویان، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، 1320.
اخوان اقدم، ندا، تیرگان، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 16، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1398.
بالائی لنگرودی، علی، تأملی بر «نوروزبل» و تقویم مرتبط با آن، گیله‌وا، شماره 110، مرداد و شهریور، 22-24، 1389.
برجیان، حبیب، جشن‌های طبری در اسپیورد ـ شوراب، نامة پارسی، سال دهم، شمارة سوم، 73-78، 1384.
بشرا، محمد و طاهر طاهری، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، 2 جلد، رشت، فرهنگ ایلیا، 1385-1387.
بهروز، ذبیح، تقویم و تاریخ در ایران، ایران کوده 15، 1331.
پاینده لنگرودی، محمود، آئین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.
پورکریم، هوشنگ، مراسم عید نوروز و جشنهای باستانی در یکی از دهکده‌های مازندران، هنر و مردم، شماره 66، 19-27، 1347.
پورکریم، هوشنگ، الاشت، زادگاه اعلیحضرت رضا شاه کبیر، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1348.
پورهادی، مسعود، گاه‌شماری گیلانی، رشت، فرهنگ ایلیا، 1388.
تقی‌زاده، سید حسن، گاه‌شماری در ایران قدیم، زیر نظر ایرج افشار، چاپ اول، تهران، کتابخانه طهران، 1316 (چاپ دوم، تهران، شکوفان، 1357).
تقی‌زاده، سید حسن، بیست مقالة تقی‌زاده، ترجمة احمد آرام و کیکاوس جهانداری، تهران، علمی و فرهنگی، 1381.
جکتاجی، م. پ.، دستور املای گیلکی، دامون، دوره دوم، شماره 5، اول خردادماه، 2، 8، 1359.
جم، پدرام، آبریزگان و آذرجشن؛ انقلابین و تقویم دورة ساسانی، پژوهش‌های ایرانشناسی، دوره ۶، شمارة 1، ۳۵-۵۳، 1395 الف.
جم، پدرام، نوروز طبری و تقویم کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره ۸، شمارة 2، ۴۳-۶۰، 1395ب.
جمالزاده، محمدعلی، تاریخ روابط روس و ایران، تهران، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1372. (در اصل منتشر شده در ضمیمه‌های مجله کاوه چاپ برلین)
جهانگیری، علی‌اصغر، کندلوس، تهران، مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367.
دامون، شمارة مسلسل 30، رشت، 1360.
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1348.
رضازادة ملک، رحیم، یادداشتهائی درباره گاهشماری سنتی ساحل‌نشینان کرانة جنوبی دریای مازندران، نقد و تحقیق (تاریخ و فرهنگ ایران)، دفتر سوم، تهران، سحر، 57-91، 1356.
رضازادة ملک، رحیم، تقویم مازندرانی (نقدی بر نوشته‌ای از عبدالرحمن عمادی)، آینده، سال هفتم، شماره 6، 429-440، شماره‌ 11-12، 824-833، 1360.
رضازادة ملک، رحیم، پژوهش تقویمهای ایرانی، تهران، گلاب، 1384.
رضائی باغ‌بیدی، حسن، سکه‌های ایران در دورة اسلامی از آغاز تا برآمدن سلجوقیان، تهران، سمت، 1393.
روح‌الامینی، محمود، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، تهران، آگه، 1376.
ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، انجمن ایران‌شناسی، 1332.
ستوده، منوچهر، لهجة علی‌آباد فریم، فرهنگ ایران‌زمین، جلد 10، 437-470، 1341.
ستوده، منوچهر، [نامه خطاب به م. پ. جکتاجی]، گیله‌وا، شمارة 105، مرداد و شهریور، 29، 1388.
عباسی، هوشنگ، مقدمه‌ای بر فرهنگ بومی ـ هویت گیلانی، گیله‌وا، شماره 52، 24-25، 1377-1378.
علامه، صمصام‌الدین، یادگار فرهنگ آمل، تهران، تابان، 1338.
عمادی، عبدالرحمان، واژه‌هایی از گاهشماری کهن دیلمی، سومین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد اول، سی و چهار خطابه، به کوشش محمد روشن، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 589-630، 1351.
عمادی، عبدالرحمان، جشن آفریجگان اصفهان، یغما، شماره 316، 583-590، شماره 317، 657-661، شماره 318، 720-723، 1353.
عمادی، عبدالرحمان، گاهشماری کهن دیلمی یا تقویم پیش از زردشتی، خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، جلد 3، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 325-333، 1354.
عمادی، عبدالرحمان، گاهشماری سنتی ساحل‌نشینان دریای مازندران، آینده، سال ششم، شماره 9-12، 775-782، 1359.
عمادی، عبدالرحمان، گالش‌شمار (تقویم گالشی)، گیله‌وا، شماره 22-23، تیر و مرداد، 27-29، 1373.
عمادی، عبدالرحمان، نوروز بل دیلمی، فرهنگ مردم، شماره 3-4، 47-55، 1381.
عمادی، عبدالرحمان، این تقویم شیر و خورشید یا آفتاب‌شمار است، گیله‌وا، شمارة 105، مرداد و شهریور، 18-23، 1388.
فلاح، نادعلی، آیین پتک (پنجه اندرگاه)، کرچه ما و شیشک در مازندران، گیلان‌نامه: مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، جلد هفتم، به کوشش م. پ. جکتاجی، رشت، گیلکان، 163-172، 1390.
قاسمی دارستانی، فریدون، آتش ولی، گیله‌وا، شمارة 87، اسفند و فروردین، 38، 1384-1385.
کسروی، احمد، تواریخ طبرستان و یادداشتهای ما، نوبهار هفتگی، قوس، بازچاپ در کاروند کسروی (1352)، تهران، کتابهای جیبی، فرانکلین، 5-41، 1301.
کیا، صادق، واژه‌نامة طبری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1327.
گیله‌وا، شماره‌های 2، 85، 95، 100، 105، 110، 115، 126، 132، 137، 146، 147، 152، 156، رشت، 1371، 1385، 1386، 1387، 1388، 1389، 1390، 1392، 1393، 1394، 1396، 1397، 1398.
لاهیجی، علی بن شمس‌الدین، تاریخ خانی: شامل حوادث چهل ساله گیلان از ۸۸۰ تا ۹۲۰ قمری، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352.
مظفری، محمدولی، دیه‌ما، دامون، سال اول، شماره چهارم، 28 خردادماه، 2، 1358.
مظفری، محمدولی، ورف‌نما، دامون، دوره دوم، شماره دوم، پانزدهم خردادماه، 2، 1360 الف.
مظفری، محمدولی، تقویم گیلانی، یک زیاد یا کبیسه، دامون، دوره دوم، شماره سوم، پانزدهم تیرماه، 2، 1360ب.
مظفری، محمدولی، گاهشماری گیلان، گیلان‌نامه: مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، جلد 2، به کوشش م. پ. جکتاجی، رشت، طاعتی، 1369.
موسی‌پور، ابراهیم، تیرگان، دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، 786-791، 1383.
هومند، نصرالله، گاهشماری باستانی مردمان مازندران و گیلان و پژوهشی در بنیان گاهشماری‌های ایرانی همراه با تقویم باستانی تبری ـ دیلمی، آمل، 1375.
هومند، نصرالله، یادداشتی کوتاه دربارة آغاز نوروز دیلمی و جشن تیرگان «تیرماه سیزده»، گیله‌وا، شماره 40-41، 10-12، 1376.
هومند، نصرالله، گاهشماریهای ایرانی، در پاسخ به فرانسوا دوبلوا، آمل، طالب آملی، 1382.
هومند، نصرالله، نکاتی دربارة گاهشماری باستانی (خراجی) دیلمی (گیلانی)، گیله‌وا، شماره 112، دی و اسفند، 34-36، 1389.
هومند، نصرالله، جایگاه زمانی دو جشن باستانی نوروزبل و بیست و شش نوروزماه، گیله‌وا، شماره 132، مرداد و شهریور، 21-23، 1393.
Bazin, Marcel and Christian Bromberger, Siāhkal, Encyclopaedia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/siahkal, 2012.
Borjian, Habib, The Caspian Dialect of Kujūr in the Central Alborz, Iran, vol. 51, 235–246, 2013.
Borjian, Habib, "Kojur III. Calendar", Encyclopaedia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/kojur-03-calendar, 2016.
Bromberger, Christian, Gilān xvi. Folklore, Encyclopaedia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/gilan-folklore, 2011.
Cristoforetti, Simone, Nowruz iii. In the Iranian Calendar, Encyclopædia Iranica, online edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/nowruz-iii, 2016.
Justi, Ferdinand, "Geschichte Irans von den ältesten Zeiten bis zum Ausgang der Sāsāniden," Grundriss der Iranischen Philologie II, Strassbourg, Karl J. Trübner, 1896–1904.
Krafft, Albrecht, "Ueber Herrn Professors Dr. Justus Olshausen Entzifferung der Pehlewi-Legenden auf Münzen," Jahrbücher der Literatur 106, 1–33, 1844.
Marquart, J. Ērānšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenacʿi, Berlin, Weidmann, 1901.
Mordtmann, A. D., Erklärung der Münzen mit Pehlvi-Legenden, ZDMG 8/1, 1–180, 1854.
Mordtmann, A. D. "Die Chronologie der Sassaniden," Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Philologische und Historische Klasse I, 3–40, 1871.
Morier, James, A Second Journey through Persia, Armenia and Asia Minor, London, Longman, 1818.
Olshausen, D. Justus, Die Pehlewî-Legenden auf den Münzen der letzten Sâsâniden, Leipzig, Wilhelm Engelmann, 1843.
Paul, Ludwig & Jonas Elbers, “Caspian Calendar Names and their Etymologies”, In zaraθuštrōtәma: Zoroastrian and Iranian Studies in Honour of Philip G. Kreyenbroek, ed. Shervin Farridnejad, Leiden, Brill, 2020.
Taqizadeh, S. H. "Various Eras and Calendars used in the Countries of Islam," Bulletin of the School of Oriental Studies 9, no. 4, 903–922, 1939.