پژوهش‌های علوم تاریخی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اطلاعات آماری نشریه

اخبار و اعلانات

همکاری با انجمن و موسسه

راهنمای نویسندگان

نمونه کار فارسی

نمونه کار انگلیسی

هزینه انتشار

فرم اصالت اثر

فرم تعارض منافع

راهنمای دریافت شناسه ارکید

داوران نشریه

راهنمای ثبت نام در پابلونز

میرزا محمد اخباری (م.۱۲۳۲ ق.) و قتل سیسیانوف روس (پژوهشی در رابطه فتحعلی‌شاه قاجار و میرزا محمد اخباری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22059/jhss.2023.364621.473655

چکیده

تلاش دو رقیبِ عرصه علم دینی، مجتهدان و اخباریان، در آغاز سده سیزدهم قمری، برای بهره‌مندی از کانون قدرت سیاسی و رابطه با شاه قاجار، فصلی از تاریخ روحانیت شیعه است. در هرگونه توصیفی از این میدان رقابت، ناچار سخنی از میرزا محمد اخباری (۱۱۷۸ – ۱۲۳۲ق) سرشناس‌ترین عالم اخباری آن دوران به میان خواهد آمد. اما گزارش‌ها درباره حیات سیاسی و اجتماعی میرزا محمد اخباری در هاله‌ای از افسانه و ابهام پنهان شده است. یکی از گزارش‌های اصلی درباره رابطه فتحعلی‌شاه با میرزا محمد اخباری، که در بسیاری از منابع در کانون گزارش‌ها از زندگی میرزا محمد قرار گرفته است، ماجرای نقش او در قتل سیسیانوف (فرمانده سپاه روس در جنگ‌های ایران و روس) یا پیش‌گویی آن از طریق علوم غریبه و دعا و طلسم است. این ماجرا نقش مهمی در بازنمایی شخصیت میرزا و نوع رابطه شاه با علمای شیعه در منابع تاریخی و تحقیقات معاصر یافته اما تاکنون از نظر تاریخی به دقت بررسی نشده است. با وجود شهرت گزاره یاد شده، بررسی تاریخی نشان دهنده وجود ابهام‌های اساسی در آن است. پرسش اصلی این مقاله میزان اعتبار گزارش نقش میرزا محمد در ماجرای قتل سیسیانوف از طریق بررسی سیر تاریخی نقل این گزارش، شناسایی روایت‌های ناسازگار و جایگزین، و سنجش برخی جزییات آن با داده‌های تاریخی دیگر است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که پاره‌ای از منابع مهم تاریخ و زندگی‌نامه میرزا محمد اخباری چنین گزارشی را نقل نکرده یا داده‌هایی ناسازگار با کل یا بخشی از روایت رایج به دست داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Mirza Muhammad Akhbari and the Murder of Tsitsianov (A Research on the Relationship between Fath Ali Shah Qajar and Mirza Mohammad Akhbari)

نویسندگان [English]

  • Kamran Mohammadhoseini 1
  • Rasoul Jafarian 2

1 Ph.D. Candidate Department of History, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran

2 Professor Department of History, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

The competition between the Mujtahids and the Akhbaris to get closer to the political power and the relationship with Qajar Shah is a chapter in the history of the Shiite clergy in the first half of the 13thcentury. The most famous Akhbari scholar in the first 30 years of the 13th century waz Mirza MuhammadAkhbari who had a hard fight with Mujtahids and also got in touch with Fath-Ali Shah Qajar. One of the main reports about Fath Ali Shah's relationship with Mirza Mohammad Akhbari, which in many sources, is at the center of Mirza Mohammad's life narrative, is the story of his role in the murder of Pavel Dmitriyevich Tsitsianov (17054-1806) (commander of the Russian army in the Iran-Russia wars) or its prediction through occult sciences, spell or prayer. The main question of this article is the validity of the narration of Mirza Mohammad's role in the murder of Tsitsianov by examining the history of the narration of this report, identifying inconsistent and alternative narrations, and evaluating some details of the narration with other historical data. Investigating the story of Tsitsianov's murder is important from several points of view. First, this incident is at the center of most of the narratives about the relationship between the Shah and Mirza Mohammad Akhbari; Second This incident has found an important place in the representation of Mirza's personality and the Shah's relationship with Shiite scholars in historical sources and contemporary research, but it has not been carefully examined from a historical point of view. The findings of this research show that some of the important sources of history and biography of Mirza Mohammad Akhbari have not quoted this report or have given data inconsistent with all or part of the popular narrative. evidences also show that the Shah's good relationship with Mirza Muhammad is not only related to the Mirza's power in occult sciences, but Shah knew Mirza Muhammad as one of the reliable Shiite scholars and used him to criticize the opinions of the mujtahids

کلیدواژه‌ها [English]

  • Akhbaris
  • Mirza Muhammad Akhbari
  • Fath-Ali Shah Qajar
  • Pavel Dmitriyevich Tsitsianov
  • Qajar historiography
مراجع
آبادیان، حسین (1380). روایت ایرانی جنگهای ایران و روس، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
آل جساس، ابوالحسن علی بن جعفر (بی‌تا)، شهیدالمحدثین، (کتاب الکترونیکی) بازیابی در: https://archive.org/details/20200713_20200713_1425
اخباری، محمد بن عبدالنبی (۱۳۴۲). فتح الباب الی الحق و الصواب، به کوشش احمد بن میرزا عبدالله، نجف، مطبعة العلویه.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (1356). ایقاظ النبیه فی ذکر ما اجمع علیه و اختلف فیه، تصحیح ابراهیم بن میرزا احمد جمال‌الدین، مطبعه الثغر.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (۱۳۹۸). تحفه جهانبانی، تصحیح کامران محمدحسینی و رسول جعفریان، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر پانزدهم.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (۱۴۴۰). انموذج المرتاضین، منشورات دارالحسین، بازیابی در:
https://archive.org/details/20200713_20200713_1438
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). تحفه لاریه، نسخه خطی شمارۀ ۳۳۴۱، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). حجر ملقم، نسخۀ شمارۀ ۲۷۹۷، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). حقیقه الاعیان، نسخۀ شمارۀ ۱۵۴، کتابخانه حجتیه قم.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). رد منع از شهادت به ولایت امیرالمؤمنین علی، نسخه شمارۀ ۲۷۹۷، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). شمس الحقیقه، نسخۀ شمارۀ ۱۵۴، کتابخانه حجتیه قم.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). صحیفه اهل الصفا فی ذکر اهل الاجتباء و الاصطفاء، ج ۱، شمارۀ ۳۳۶۳، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). صحیفه اهل الصفا فی ذکر اهل الاجتباء و الاصطفاء، ج ۲، شمارۀ ف ۷۰۳۹، کتابخانه مجلس شورای اسلامی
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). ضیاء المتقین، نسخۀ شمارۀ ۳۸۹، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). غمزه البرهان، نسخۀ شمارۀ ۳۸۹، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری،‌ محمد بن عبدالنبی (خطی). مجالی المجالی، نسخۀ شمارۀ ۴۲۹۶، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). مجموعه آثار، نسخۀ شمارۀ ۹۲۲، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). معاول العقول فی قلع اساس الاصول، نسخۀ شمارۀ ۷۰۵۰ کتابخانه آستان قدس رضوی
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی). نجم الولایه لمن اراد الهدایه، نسخۀ شمارۀ ۵۴۹، کتابخانه مدرسه حجتیه قم.
اخباری، محمد بن عبدالنبی (خطی)، ومضه النور، نسخۀ شمارۀ 3793، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
اعتضاد السلطنه، علیقلی میرزا (1395). اکسیر التواریخ، تصحیح جمشید کیان فر، تهران، اساطیر.
آئینه حق‌نما (۱۳۹۴). تألیف برخی از شاگردان غفران مآب، تحقیق علی فاضلی، قم، مؤسسۀ کتاب‌شناسی شیعه.
باکیخانوف، عباسقلی (۱۳۸۲). گلستان ارم، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه.
بدیعی، پرویز (1373)،‌ نامه فتحعلیشاه قاجار به فرزندش عباس میرزا، گنجینه اسناد، شمارۀ 16.
پاکروان، امینه (۱۳۷۶). عباس‌میرزا و فتحعلی‌شاه قاجار، ترجمۀ صفیه روحی، تهران، نشر تاریخ ایران.
تنکابنی، محمد بن سلیمان (۱۳۸۹). قصص‌العلما، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، علمی و فرهنگی.
تهرانی، آقابزرگ محمدحسن (۱۴۰۳ ق.). الذریعه الی تصانیف الشیعه، به کوشش احمد بن محمد حسینی، بیروت،‌ دار الاضواء.
جعفریان، رسول (۱۳۹۱). دو رساله از کاشف‌الغطاء علیه میرزا محمد اخباری، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حسینی فسایی، حسن (۱۳۸۲). فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر.
خاوری شیرازی، فضل‌الله بن عبدالنبی (1380). تاریخ ذوالقرنین، تصحیح ناصر افشارفر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
خوانساری، محمدباقر (۱۳۹۲ ق.)، روضات‌الجنات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبه اسماعیلیان.
درایتی، مصطفی (1392)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رئیس‌نیا، رحیم (۱۳۹۷). سیسیانوف،‌ دانشنامه جهان اسلام ج ۲۵، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
سپهر، محمدتقی (۱۳۴۴ ش.)، ناسخ التواریخ سلاطین قاجاریه، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشیه اسلامیه.
طریحی، محمدحسین (1409)، مخطوطات خزانة آل جمال‌الدین، مجله الموسم، شمارۀ ۱، ۱۲۹-۱۶۱.
عضدالدوله، سلطان احمد میرزا (۱۳۷۶)، تاریخ عضدی، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، علم.
کاشف‌الغطاء،‌ محمدحسین (1418)، العبقات العنبریه فی الطبقات الجعفریه، تحقیق جودت القزوینی، بیروت، بیسان.
کاظمی موسوی، سید احمد (1398). خاقان صاحب قران و علمای زمان، تهران، آگاه.
الگار، حامد (۱۳۹۶). دین و دولت در ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، توس.
مدرس تبریزی، محمد علی (1374). ریحانة الادب، تهران، خیام.
مرشدلو، جواد (1398)، هویت دوگانه در خدمت راهبرد استعماری: پاول سیسیانوف و پی‌ریزی استعمار تزاری در جنوب قفقاز، فصلنامه مطالعات تاریخی جنگ، شمارۀ 8.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق بن نجفقلی (1383). مآثر سلطانیه، تصحیح غلامحسین زرگری­نژاد،‌ تهران، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
معلم حبیب آبادی، محمد علی (1362)، مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار، اصفهان، کمال.
نفیسی، سعید (۱۳۳۵)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، مؤسسه مطبوعاتی شرق.
هادی دلی الموسوی، شیرین (۲۰۱۷). الخلاف بین الاصولیین و الاخباریین، العلامه السید المیرزا محمد الاخباری انموذجا، دارالحسین.
همای مروزی، محمدصادق (خطی). تاریخ جهان‌آرا، نسخه 2295 ف، کتابخانه ملی.
Ābadian, Hossein (2001). Iranian narration of Iran-Russia Wars. Tehran; Center for diplomatic records and history. [In Persian].
Āḡā Bozorg Ṭehrānī, Muḥammad Muḥsin (1983). Ḏarīʿa elā asṣānīf al-šīʿa. edited by Ahmad bin Mohammad Hosseini, Beirut: Dar al-Azwā. [In Arabic].
Āʾīna-ye ḥaqq nemā (2015). Compiled by some students of Ḡofrān-maʾāb, edited by Ali Fazli's, Qom: Shia Bibliography Institute. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nab (2019), tohfe-ye jahānbānī. edited by k. mohammadhoseini & R. jafarian, twenty-one articles about manuscripts, Journal of the Central Library and Document Center of Tehran University, 15. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (1923), fatḥ-ul bāb ilā ṭarīq-il ḥaqq-i wa-ṣ ṣawāb. edited dy Ahmad bin mirza abdullā, najaf: Alalavia.[In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (2018), unmuzaj-ol-mortazin. Dar Al Hussein Publication. Retrieved from: https: / /archive. Org / details / 20200713_20200713_1438 [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), collection, No 922, central library of university of Tehran, Tehran. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), ġamzat-ul burhān li-šubhat-il wasnān. No 389, library and documents center of islamic council, tehran. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), Ḡamzat-ul burhān li- šunhat-il wasnān. No 389, library and documents center of islamic council. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), ḥaqīqat-ul a‘yān. No 154, Hojjatiya Library, Qom. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), Hijr al molqam, No 2797, library and documents center of islamic council, tehran. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), majāli-il majāli fī šarh-i majāli-l anwār. No 4296, library and documents center of islamic council. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), radd-e man‘ az šahādat be velāyat-e amīr-al-mo’menīn ‘alī, No 2797, library and documents center of islamic council, Tehran. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), ṣaḥīfat-u ahl-i ṣafā’ fī ḏikr-i ahl-il ijtibā’ wa-l iṣṭifā’. V1, No 3363, library and documents center of islamic council, Tehran. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), ṣaḥīfat-u ahl-i ṣafā’ fī ḏikr-i ahl-il ijtibā’ wa-l iṣṭifā’. V2, No 7039, library and documents center of islamic council. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), Tohfe-ye-larie. No 3341, central library of university of Tehran. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), wamḍat-un nūr, No 3793, library and documents center of islamic council. [In Persian].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), Żiāʾ-ul muttaqīn fī maʾārif-id dīn. No 389, library and documents center of islamic council. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript), šam-ul haqīqa li man salak-al tariqa. No 154, Hojjatiya Library, Qom. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript). ma‘āwil-ul ‘uqūl fī qal‘-i asās-il uṣūl. No 7050, LibrarY Of Astane Qudse Razavi. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi (Manuscript). Najm-ul wilāya li-man arād-al hidāya. No 549, Hojjatiya Library, Qom. [In Arabic].
Aḵbārī, mohammad bin Abdul-Nabi, Īqāẓ al-nabih fī ẓīkr mā ajmaʿ alayhi wa īḵtalaf fīh (1937). Edited by Ibrahim bin Mirza Ahmad Jamal al-Din, Al-Tagr Publishing House. [In Arabic].
Aḵbārī, Muhammad bin Abdul-Nabi (2019). Tuhfat Jahanbani, edited by Kamran Muhammad Hosseini and Rasoul Jafarian, Publication of the Central Book of Danishgah of Tehran, Panzdham Notebook. [In Persian].
Āl Jesās, Abul Hasan Ali bin Jafar (n.d). Mārtyr of Hadith. Retrieved from https://archive.org/details/20200713_20200713_1425 [In Arabic].
Algar, hamid (2017). Religion and state in iran 1785 - 1906 the role of ulama, Translated by Abolghasem Serri, Tehran, tous. [In Persian].
Avery, Peter, & Hambly, Gavin, & Melville, Charles (2007). The Cambridge History of Iran. third printing, United Kingdom, Cambridge University press.
Ażod-al-Dawla, Solṭān Aḥmad Mirzā (1997). Tāriḵ-e ażodi, edited by ʿAbd-al-Ḥosayn Navāʾi,  Tehran, Elm. [In Persian].
Badīī, parvīz (1994). Letter of Fath Ali Shah Qajar to his son Abbas Mirza. ganjīne ye asnād, 16, 11-15. [In Persian].
Bakiḵanov, Abbas-Quli-Āga (2003). Golestān-e eram. Tehran: Center for diplomatic records and history. [In Persian].
DEHḴODĀ, Mīrzā ʿALī-akbar qazvīnī (1998), Loḡat-nāme, chief editors: mohammad moʼīn & jaʼfar shahidi, Tehran: Tehran university publication. [In Persian].
Derāyati, Mostafa (2013). Union catalogue of iran manuscripts. Tehran: National library of iran. [In Persian].
Eʿteżād-al-Salṭana,ʿAlīqolī Mīrzā (2016), Eksīr al-tawārīḵ. ed. J. Keyānfar, Tehran, Asāṭīr. [In Persian].
Fasāʼī, Ḥasan Ibn Ḥasan (2004), Tārīḵ-i Fārsnāmah-ye Nāṣerī. Edited by Mansour Rostgar Fasai, Tehran: Amir Kabir [In Persian].
Hadi Deli Al-Moussawi, Shirin (2017). The dispute between the fundamentalists and the Aḵbaris, the scholar Sayyid Mirza Muhammad al- Aḵbārī as a model, Dar Al-Hussein. [In Arabic].
Homā-ye marvazī, mohammad sādeq (Manuscript).tārīḵ-e jahān-ārā. No 2295, National library. [In Persian].
Jafarian,Rasul (2014). Two treatises by Kāshif al-Ghita' against Mirza Mohammad Aḵbari. Tehran, library and documents center of islamic council. [In Persian].
Kashīf al ghaṭa, Muhammad Hussein, al-ʿAbatāt al-ʿAnbarīa fī al-tabaqāt al-jaʿfarīa, edited by Judet Qazvini, Beirut, Beisan. [In Arabic].
Kāẓimī Mūsavī, Aḥmad (2018). ḵāqān ṣāḥib Qirān va ʻulamā-yi zamān, Tehran, Āgāh. [In Persian].
Ḵᵛānsārī, Muḥammad Bāqir(1972). Rawżāt al-ǰannāt, Qom, Ismāʿīlīyān. [In Arabic].
Ḵᵛāvari shirazi (2001). Tariḵ e zol qarnayn, edited by naser afsharfar, Tehran, library and documents center of islamic council. [In Persian].
Maftūn Dunbulī, ʻabd Al-Razzāq (2004), Maʼās̲ir-i sulṭānīyah, edited by Ghulām Ḥusayn Zargarīʹnizhād Tehrān, Iran newspaper publications. [In Persian].
Morshedloo, J. (2019). Double Identity in Favor of Colonial Strategy: Pavel Tsitsianov and the Foundation of Russian Colonialism in South Caucasus (1803-1806). Historical Study of War, 3(2), 129-150. [In Persian].
Mudarris Tabrizi, Muhammad (1995).  Rayḥānat al-adab fi tarājim al-ma'rufin bi l-kunya aw al-laqab,Tehran, Ḵayyām. [In Persian].
Moalem Habib Abadi(1983) , Muhammad Ali, Makarim AL Athar, Isfahan, kamāl.
Nafisi, S. (1956), Social and Political History of Iran in a Contemporary Course, Tehran, Sharq Publications Institution. [In Persian].
Pākravān, Emineh (1997). Abbas Mirza and Fath Ali Shah Qajar, Translated by Safia Rouhi, Tehran, Tariḵ Iran Publishing House. [In Persian]
Raīsnīa, Rahīm(2012), Tsitsianov, Encyclopedia of the Islamic World, edited by Gholam-Ali Haddad-Adel, V25, Tehran,  institution of Encyclopaedia of  the World of Islam. [In Persian].
Sepehr, Moḥammad-Taqī (1925), Nāseḵ al-tawārīḵ. Qājārīya, Edited by Mohammad Baqer Behboodi, Tehran, Islamia bookstore. [In Persian].
Ṭarihi, Muhammad Hussein (1988), Manuscripts of the Treasury of the Jamal al-Din family, Al-Mawsem magazine, 1, 129-161. [In Persian]
Tonokābonī,Moḥammad b. Solaymān(2010), Qeṣaṣ al-ʿolamāʾ, Edited by Mohammadreza Barzegar ḵaleghi and Efat Karbasi, Tehran, Elmifarhangi. [In Persian].
پژوهش‌های علوم تاریخی
دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 33
شهریور 1402
صفحه 85-104
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار