پژوهش‌های علوم تاریخی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اطلاعات آماری نشریه

اخبار و اعلانات

همکاری با انجمن و موسسه

راهنمای نویسندگان

نمونه کار فارسی

نمونه کار انگلیسی

هزینه انتشار

فرم اصالت اثر

فرم تعارض منافع

راهنمای دریافت شناسه ارکید

داوران نشریه

راهنمای ثبت نام در پابلونز

نقش رودخانه مرزی اترک در مناسبات ایران و روسیه (1356 ش.1299 ق./1261 ش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) ، قزوین، ایران

10.22059/jhss.2023.366786.473660

چکیده

رودخانه اترک یکی از طولانی‌ترین رودخانه­های مرزی ایران است که سرچشمه آن ارتفاعات مجاور قوچان در شمال خراسان است و مسیری را از شرق به غرب در مرز مشترک ایران و روسیه و اخیراً ترکمنستان می‌پیماید. این رود سیل‌گیر در سیر تحول تاریخ سیاسی منطقه، جایگاه حائز اهمیتی دارد، بخشی از آن در ناحیه چات، طبق عهدنامه آخال در سال 1299 ق مرز رسمی و مشترک ایران قاجاری و امپراتوری روسیه تزاری گردید و پس از چند دهه بعد از انقلاب اکتبر در 1917 به‌عنوان سرحد ایران و شوروی تعیین شد و قرار بر این شد که حداقل ۵۰٪ از آب این رودخانه وارد خاک ان کشور شود. رودخانه اترک علاوه بر اهمیت مرزی، از لحاظ آبیاری زمین­های کشاورزی و تأسیسات مختلف عمرانی و ایجاد منابع درآمد همواره مورد توجه بوده است. لذا اهمیت دادن به مسائل مربوط به آب و رودخانه­های مرزی همچون اترک در مطالعات تاریخ معاصر در تعیین رفتارهای دیپلماسی آب و تصمیمات اقتصادی نقش مهمی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه­ای و اسنادی درصدد پاسخ به این سؤال است که رودخانه اترک چه تأثیری بر روابط هیدروپلتیک ایران و همسایگانش در راستای ثبات و کاهش تنش­های آبی و سرحدی مرزی داشت؟ و بر تحولات تاریخی منطقه شرق دریای خزر، از نظر جمعیتی و اقتصادی چه تأثیری گذاشت؟ مدعای پژوهش این است که به علت تغییرات بستر رودخانه اترک به دلایل طبیعی و دخالت انسانی، همواره مشکلات و تنش­هایی در تعیین حدود مرزهای ایران با سرزمین­های همجوار به وجود آمده است و ازآنجایی که منطقۀ ترکمن نشین دو سوی رودخانه از اقلیمی صحرایی برخوردارند و حوضه رود اترک از منابع تأمین­کننده آب این سرزمین است، لذا برداشت بی­رویه آب توسط کشورها، موجب چالش‌هایی میان دو کشور شده که همواره برای حل این مشکل توافقنامه­هایی در ادوار مختلف به امضا می­رسید که از نتایج آنها تعاملات نسبی طرفین در سده اخیر بود

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Role of Atrak Border River in the Relations between Iran and Russia (1356 A.H. 1299 A.H./1261 A.H.)

نویسنده [English]

  • bagherali adelfar

Associate Professor, Department of History, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.

چکیده [English]

Atrak River is one of the longest border rivers of Iran, whose source is the heights near Qochan in the north of Khorasan and it travels a path from east to west on the common border of Iran and Russia and recently Turkmenistan. This river has an important place in the political history of the region, a part of it in the Chat area, according to the Akhal Treaty in 1299 AH, became the official and common border of Qajar Iran and the Tsarist Russian Empire and after a few decades after the October Revolution in 1917, it was determined as the border between Iran and the Soviet Union and it was decided that at least 50% of the water of this river will enter the regions of that country. In addition to its border importance, Atrak River has always been of interest in terms of irrigation of agricultural lands and various construction facilities and creation of sources of income. Therefore, giving importance to issues related to water and border rivers such as Atrak in studies of contemporary history plays an important role in determining the behavior of water diplomacy and economic decisions. The present research, using descriptive-analytical method and relying on library and documentary sources, aims to answer the question, what effect did the Atrak River have on the hydropolitical relations of Iran and its neighbors in the direction of stability and reduction of water and border tensions? And what effect did it have on the historical developments of the east of the Caspian Sea, in terms of population and economy? The claim of the research is that due to the changes in the Atrak River bed due to natural causes and human intervention, there have always been problems and tensions in determining the borders of Iran with neighboring lands. Also, the Turkmen-inhabited region on both sides of the river has a desert climate, and the Etrak river basin is one of the water sources of this land, Therefore, the arbitrary withdrawal of water by the countries has caused challenges between the two countries, and to solve this problem, agreements were always signed in different periods, the results of which were the relative interactions of the parties in the last century

کلیدواژه‌ها [English]

  • Atrak
  • border river
  • Russia
  • Turkmenistan
  • Iran
مراجع
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)؛ 13- 11360- 370؛ ساکما، 3- 11360- 370؛ ساکما، 15- 2209 – 370؛ ساکما،  25- 2209- 370؛ ساکما، 84-2806-370؛ ساکما، 178-2806-370؛ ساکما، 67 تا 27-2209-370؛ ساکما، 71 تا 69-2209-370؛ ساکما، 0396- 2209-370؛ ساکما، 0131-1721- 220؛ ساکما، 12- 2806- 370؛ ساکما، 10- 2806- 370؛ ساکما، 36-137841- 293؛ ساکما، 38-137841- 293؛ ساکما،  75 تا 74- 137841- 293؛ ساکما، 78- 137841- 293؛
آرشیو مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه:6-5-12/167/1319،79/6/187/1315.8-7/44/1302.8-7/44/1302. همان.8-22/22/1307.21/18/26/1302.123-33/20/1208.20-1/26/51/1307.13-12/11/6/5- 26/51/1307.17/32/32/1311.26- 20- 19- 15- 13- 12- 11- 6- 5/26 51/1307.26- 23/33/20/1308،11- 10- 9- 8/128/33/20/1308. 12/133/33/20/1308. 18- 6/7/51/1307.
 اسناد معاهدات دو جانبه ایران با سایر دول (1376) به کوشش فریبا شعبانی نصر، ج 8، قسمت اول، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
عهدنامه‌ها و قراردادهای ایران در عصر زمان قاجار، نسخه خطی، ش 21117،  کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران.
بارتولد و.و (1350). آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
بای، یارمحمد (1384). هیدروپلتیک رودخانه‌های مرزی، تهران، انتشارات مؤسس مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر.
بهرامی جاف، ساجد و دیگران، (اسفند 1401). «نگرشی نوبه مفهوم و ابعاد هیدروپلتیک»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورۀ 55، ش 1، صص 78-61.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، (1356). تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد، نشر دانشگاه فردوسی
پاپلی یزدی، محمدحسین، (1371). کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمه اصغر کریمی، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
پاک‌نژاد متکی، حمیدرضا و عزت اله عزتی (بهار 1390)، هیدروپلتیک رودخانه مرزی اترک و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکمنستان، چشم‌انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال ششم، شمارۀ 14، بهار 1390.
حافظ نیا، محمدرضا و نیکبخت، مهدی (1381). آب و تنش‌های اجتماعی- سیاسی، مطالعة موردی: گناباد، فصلنامة تحقیقـات جغرافیـایی، س 17، ش 65- 66.
دمورگان، ژاک، (1338). هیأت علمی فرانسه در ایران، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، انتشارات چهر.
ذبیحی، مسیح، (1363). گرگان‌نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر بابک.
رابینو، ه.ل، (1365). مازندران و استرآباد، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
رزم‌آرا، علی، (1320) جغرافیای نظامی ایران (گرگان و مازندران)، تهران، بینا.
ریکییاردی، روبرتو، (تابستان 1395) بررسی باستان‌شناختی درۀ اترک علیا (خراسان، ایران)، ترجمه: حمید حسنعلی پور، نشریه پاژ، شمارۀ 22، تابستان 1395.
سارلی، اراز محمد، (1373) تاریخ ترکمنستان، تهران، مؤ سسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
سایکس، سرپرسی، (1337) ده هزار میل در ایران (هشت سال در ایران)، ترجمۀ سادات نوری، تهران، ابن‌سینا.
سعیدی، عباس، (1373). مدخل اترک، جلد 6، تهران، نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی.
صنیع‌الدوله، محمدحسین، (1362). مطلع الشمس، با مقدمه و اهتمام تیمور پرهان لیمودهی، تهران، فرهنگسرا، نشر یساولی،
صورت مذاکرات مجلس، ۲۷ آذر ۱۳۳۱ ش. نشست 480.
غلامعلی وحید مازندرانی، (1350). مجموعه عهدنامه‌های تاریخی ایران از عهد هخامنشی تا عصر پهلوی، چاپ اول، تهران. انتشارات وزارت امور خارجه، صص- 143-141
کاظم‌زاده، فیروز، (1372) روس و انگلیس در ایران 1914- 1864 پژوهشی درباره امپریالیسم، (1372). ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
کرزن، جرج ناتانیل، (1367،1349). ایران و قضیه ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، ج 2، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ 1 و 3.
کیهان، مسعود، (1311) جغرافیای مفصل ایران (سیاسی)، با تصویب شورای عالی معارف، ج 2، تهران، مطبعه مجلس.
کیهان، مسعود، (1310 ش.). جغرافیای مفصل ایران، تهران، با تصویب شورای عالی معارف، ج 1، مطبعه مجلس.
مخبر، محمدعلی، (1324). مرزهای ایران، تهران، نشر کیهان.
مختاری دهشی، حسین، (پاییز 1392). هیدروپلتیک ایران؛ جغرافیای بحران آب در افق 1404، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال نهم، شمارۀ سوم، پاییز 1392.
مستوفی، حمدالله، (1362). نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، تهران، نشر دنیای کتاب.
مطالعه توسعه اقتصادی و اجتماعی حوضه آبریز اترک (اترک سفلی)، (1377). وزارت کشور، استانداری استان گلستان.
معینی، اسدالله؛ (1344). جغرافیای تاریخی گرگان و دشت، تهران، نشر اقبال.
نایب پور، محمد، (پاییز 1395). عهدنامه آخال 1881 م: زمینه‌ها و شرایط منجر به امضای قرارداد، پژوهش‌نامه مطالعات مرزی، سال چهارم، شمارۀ سوم، پاییز 1395.
نداف، رضا، (تابستان 1400) پل قوچان به روایت اسناد، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شمارۀ 43، تابستان 1400.
وامبری، آرمینیوس، (1365). سیاحت درویش دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوریان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
وثوقی، فاطمه، (بهار و تابستان) 1378 اسکان و کوچ ادواری و تأثیر آن بر تخریب محیط‌زیست حوضه اترک درونگر، نشریه تحقیقات جغرافیایی، سال چهاردهم، بهار و تابستان 1378، شمارۀ 1 و 2 (پیاپی 52 و 53).
ییت، چارلز. ا، (1365) خراسان و سیستان، ترجمۀ مهرداد رهبری، قدرت الله روشنی زعفرانلو، تهران، انتشارات یزدان.
Archive of Ministry of Foreign Affairs Diplomatic History Document Center, [In Persian].
Archive of National Library and Documents Organization of Iran (SAKMA), [In Persian].
Bahrami Jaf, Sajjad and others, (March 2023), “A new approach to the concept and dimensions of hydropolitic” human geography researches, 55 solar year, pages 61-78, [In Persian].
Bai,Yarmohammad, (2001), Hydropolitics of border rivers, Tehran, Abrar Contemporary International Studies and Research Institute Publications, [In Persian].
Barthold, V.V, 1972, Irrigation in Turkestan, translated by Karim Keshavarz, Tehran, Tehran University of Social Studies and Research Institute publications, [In Persian].
Beyhaqi, Abulfazl Muhammad bin Hossein, (1978), Tarikh Beyhaqi, edited by Ali Akbar Fayyaz, Mashhad, Ferdowsi University publishing, [In Persian].
Curzon, George Nathaniel, (1970-1988), Iran and Iranian Case, translated by Gholam Ali Vahid Mazandarani 2nd Vol, , [In Persian].
Dermorgan, Jacques, (1960), French academic staff in Iran, translated by Kazem Vadiei, Tabriz, Chehr publications, in persian
Documents of Iran’s bilateral treaties (1998), by Fariba Shabani Nasr, Volume 8, part 1, Tehran, Political and International Studies Office, [In Persian].
Gholam Ali Mazandarani, Vahid, (1971), Historical Collections of Iran, from the Achaemenid era to the Pahlavi era, Tehran, Ministry of Foreign Affairs publications, pages 111-113, first edition, [In Persian].
Hafeznia, Mohammad Reza and Nikbakht, Mahdi, (2013), water and social-political tensions, casestudy: Gonabad, Geographical research Quarterly, year 17, numbers 65-66, [In Persian].
Heydari Dastenaei, M., Niknami, K. A., “An Investigation on the Impact of Physical Environment on the Formation and Continuity of Ancient Settlements, Case Study the Merek River Catchment, Central Zagros, Iran”, Journal of Ancient History and Archaeology, 2020, No. 7.4.
Iran’s covenants in the Qajar era, manuscript number 21117, Library of the Islamic Council (Majles) of Iran parliament, [In Persian].
Kayhan, Masoud, (1932), Detailed Geography of Iran (political), with the approval of the Supreme Council of Education 2nd Vol, Tehran, Majlis press, [In Persian].
Kayhan, Masoud, (1932), detailed Geography of Iran, Tehran, with the approval of Supreme Council of Education, 1st Vol, Majlis press, [In Persian].
Kazemzadeh, Firouz, (1993), Russia and England in Iran, Translated by Manouchehr Amiri, Tehran, Publishing Organization and Islamic Revolution, [In Persian].
Moini, Asadullah, (1965), Historical Geography of Gorgan and Dasht, Tehran, Iqbali publishing house, in persian
Mokhber, Mohammad Ali, (1945), Iran’d Borders, Kayhan publishing house, [In Persian].
Mokhtar Deheshti, Hossein, (Autumn 2012), Iran hydropolitics; The geography of the water crisis, in the horizon of 1404, Geopolitics ninth year, third edition, Fall 2012, [In Persian].
Mostofi, Hamdollah, (1973), Nozhat-ol Qulob, by the efforts of Lestrange, Tehran, Duniyaei Ketab publishing, [In Persian].
Naddaf, Reza, (Summer 2021) Qoochan bridge according to the documents, Research Journal of Great Khorasan, No. 43, Summer 2021, [In Persian].
Naibpour, Mohammad, (Autumn 2015), Akhal Agreement, 1881, the context and conditions leading to the rising of the contract, Research Journal of Border Studies, 4th year, 3rd issue, Autumn 2015, [In Persian].
Paknejad Mottaki, Hamid Reza and Ezzatullah Ezati, (Spring 2019), hydropolitics of Arak border river and its effects on Iran-Turkmenistan relations, Geographical Perspective (Human Studies) Year 6, Number 14, Spring 2019, [In Persian].
Papil Yazdi, Mohammad Hossin, (1993), migration in North Khorasan, translated by Asghar Karimi, Mashhad, Astan Qods Razavi printing and publishing Institute, [In Persian].
Rabino, H.L, (1987), Mazandaran and Estrabad, translated by Vahid Mazandarani, Tehran, Scientific and cultural publications, third edition, [In Persian].
Razmara, Ali, (1942), Military Geography of Iran, Tehran, [In Persian].
Ricciadi, Roberto, (Summer 2016), Archeological Survey of the Upper Etrak Valley (Khorasan-Iran), translated by Hamid Hassanalipour, Pazh magazine, No. 22, Summer 2016, in persian
Saeedi, Abbas, (1994), the entry of Atrak, Tehran, published by Large Islamic Encyclopedia, [In Persian].
Sanial- Doleh, Mohammad Hossein, (1984), Matla-al Shams, with the introduction and efforts of Timur Burhan Limodehi, Tehran: Farhangestan, Yasaveli Publication, report of deliberation of the Majlis on December 27, 1921 session 480, [In Persian].
Sarli, Araz Mohammad, (1995), History of Turkmenistan, Tehran,Institite of Foreign affairs printing and publishing, [In Persian].
Study of economic and Social Development of water shed, Etrak (lower Etrak), (1998), Ministry of Interior, Golestan Governorate, [In Persian].
Sykes, Sir Percy, (1958), ten thousand miles in Iran (8 years in Iran), translated by Sadat Nouri, Volume 6, Tehran, Islamic Encyclopedia publishing, [In Persian].
Vambry, Arminius, (1986), the Journey of the false Dervish in the central Asian Khanates, translated by Fathali Khajeh Noorian, Tehran, Scientific and Cultural publishing company, [In Persian].
Vothouqi, Fatemeh, (spring and summer 1999), periodical settlement and migration and its effect on the environmental degradation of Etrak Drogar Basin, Geographical Research Journal, fourth year, spring and summer 1999, No. one and two (52 and 53 consecutively) , [In Persian].
Yate, Charles, A. (1986), Khorasan and Sistan, translated by Mehrdad Rahbari and Qodratullah Roushanai Zafaranlo, Tehran, Yazdan publications, [In Persian].
Zabihi, Masih, (1985), Gorgan Nameh, by efforts of Iraj Afshar, Tehran, Babak publishing, [In persian].
پژوهش‌های علوم تاریخی
دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 35
آذر 1402
صفحه 77-104
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار