نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور

چکیده

اصطلاح «سند»، واژه­ای کلیدی در حوزۀ علم تاریخ محسوب می­شود. اگرچه دربارۀ مفهوم و حوزه­های کاربردی سند تحقیقات ارزنده­ای صورت پذیرفته است، در خصوص ریشه­های تاریخی این واژه و روند شکل­گیری این مفهوم، تحقیقات علمی و دقیقی انجام نشده است. از آنجایی که ظاهراً لفظ «سند» به معنای نوشته­ای رسمی، سابقه­ای کهن در تاریخ اسلام و ایران ندارد، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که پیشینۀ تاریخی کاربرد «سند» به معنای اخیر در متون تاریخی فارسی چیست؟ و از چه زمانی به معنای نوشته­ای رسمی معمول شده است؟ این تحقیق نشان می­دهد که سند به معنای نوشته و مکتوبی رسمی در متون فارسی متاخر است و در اواخر سدۀ نهم هجری از راه تشکیلات دیوانی به معنای رایج و پرکاربرد آن در روزگار اخیر تحول یافته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigation about Usage of “Document” in Sense of Formal Written in Persian Texts

نویسنده [English]

  • Yazdan Farrokhi

چکیده [English]

The term “Sānād” i-e (Persian Historical document) is an important key word in history. Although there are many researches about purport, applicable field of “Sanad” But historical Linguistic of this term is little-known. In regard to that this word have not a long use by mean “written” and “document” in  Iranian historical texts, therefore  mind question of this article is: When this term in recent mean, used in  Islamic historical text? Results of this article prove that “Sanad” by different sense and late 15th century, has become common through Persian texts, particularly administration texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Historical document (Sānād)
  • formal usage
  • Administration organization
آملی، شمس­الدین محمد، نفائس­ الفنون فی عرائس العیون‏، به تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، 1381.
ابن‌ فارس‌ بن‌ زکریا، ابوالحسن احمد، معجم المقاییس اللغه، به اهتمام ابراهیم شمس­الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420 ق.
ازهری، احمد، معجم تهذیب اللغه، به تصحیح ریاض زکی قاسم، بیروت، دارالمعرفه، 2001.
انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران سخن، 1373.
بغدادی، بهاء­الدین محمد، توسل الی الترسل، به تصحیح احمد بهمنیار، تهران، اساطیر، 1385.
بلعمی، ابوعلی، تاریخ­نامۀ طبری، به تصحیح محمد روشن، تهران، البرز، 1378.
بوسه، هربرت، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق قویونلو و قراقویونلو و صفوی، ترجمه غلامرضا ورهرام، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.
بیانی کرمانی، خواجه عبدالله مروارید، شرف­نامه، ترجمه و تفسیر هانس روبرت رویمر، ویس بادن: چاپخانه فرانس اشتاینر، 1951.
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به تصحیح خلیل خطیب رهبر، تهران، مهتاب، 1374.
تاریخ عالم آرای شاه اسماعیل، به تصحیح اصغر منتظر صاحب، تهران، علمی فرهنگی، 1384.
ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، به تصحیح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382.
تفلیسی، ابوالفضل جیش بن ابراهیم، قانون الادب، به اهتمام غلامرضا طاهر، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
جوهری، اسماعیل بن حماد، معجم الصحاح، به اهتمام خلیل مامون شیحا، بیروت، دارالمعرفه، 2008.
جوینی، منتجب­الدین بدیع، عتبه الکتبه، به اهتمام علامه قزوینی، تهران، اساطیر، 1384.
حافظ ابرو، عبدالله ابن لطف­الله‏، زبدةالتواریخ، به تصحیح سید کمال حاج سید جوادى‏، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏، 1380.
حموی، صبحی، المنجدفیاللغهالعربیهالمعاصره، بیروت، دار المشرق، 2000.
خاقانی، افضل­الدین، منشات خاقانی، به تصحیح محمد روشن، تهران، دانشگاه تهران، 1349.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین‏، حبیب­السیر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1333.
خنجی، فضل­الله روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، به تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب، 1382.
داعی الاسلام، سید محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، حیدری، 1363.
دورانتی، لوچیانا، «سندشناسی»، ترجمه مریم وتر، فصلنامه گنجینه اسناد، سال نوزدهم، دفتر چهارم، تهران، زمستان، 1388.
دهخدا، علی­اکبر، لغت­نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
راوندی، محمد بن علی، راحة­الصدور و آیة­السرور‏، به تصحیح محمد اقبال و مجتبى مینوى‏، تهران، امیرکبیر، 1364.
سیستانی، ملک شاه حسین، احیاء­الملوک، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، علمی فرهنگی، 1385.
شامی، نظام­الدین، ظفرنامه، به تصحیح فلیکس تاور، به اهتمام پناهی سمنانی، تهران، بامداد، 1363.
شریک امین، شمیس، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ایران، 1357.
صفت­گل، منصور، پژوهش دربارۀ مکتوبات فارسی ایران و ماوراء­النهر، توکیو، مؤسسۀ مطالعات زبان­ها و فرهنگ­های آسیا و آفریقا، 1385.
طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی قم، جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه، 1374.
طهرانی، ابوبکر، تاریخ دیار بکریه، به تصحیح و اهتمام نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، کتابخانۀ طهوری، 1356.
عزیزی، غلامرضا، «بررسی تعریف سند از دیدگاه­های گوناگون»، فصلنامۀ گنجینۀ اسناد، سال بیست و یکم، دفتر اول، بهار1390.
قائم­مقامی، جهانگیر، مقدمه­ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، انجمن آثار ملی، 1350.
قاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، به تصحیح مهین همبلی، تهران، علمی فرهنگی، 1384.
قمی، قاضى احمد، خلاصةالتواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، 1383.
کرمینی، علی بن محمد الادیب، تکمله الاصناف، با کوشش علی رواقی و زلیخا عظیمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385.
کوهستانی­نژاد، مسعود، «سند چیست؟ بحثی در باب لزوم تعریف سند»، اسناد بهارستان، سال اول­، شمارۀ دوم، 1390 تابستان.
گردیزی، عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، به تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363.
مختار عمر، احمد، معجم اللغه العربیه المعاصر، قاهره، عالم الکتب، 1425.
میرزا رفیعا، دستورالملوک، به تصحیح محمد اسماعیل مارچینکوفسکی، به تصحیح علی کردآبادی، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلوماسی، 1385.
میرزا سمیعا، تذکرة­الملوک، به تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، امیرکبیر، 1378.
میهنی، محمد بن عبدالخالق، دستور دبیری، به اهتمام سید علی رضوی بهابادی، یزد، بهابادی، 1375.
میهنی، محمد بن منور، اسرار التوحید، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، 1386.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه، صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355.
نخجوانی، محمدبن هندوشاه، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح، ع. ع. علیزاده، مسکو، دانش، 1976.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر، صحاح العجم، به تصحیح غلامحسین بیگدلی، تهران، نشر دانشگاه، 1361.
نصیری، میرزا علی نقی، القاب و مواجب دورۀ سلاطین صفویه، به تصحیح یوسف رحیم­لو، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1371.
نظامی، عبدالواسع، منشاء الانشاء، به کوشش رکن­الدین همایون فرخ، تهران، دانشگاه ملی، 1357.
نظری، حمید، «سند» در دایرة­المعارف تشیع، زیر نظر صدر حاج سید جوادی، تهران، شهید سعید محبی، جلد نهم، 1381.
وصاف، عبدالله بن فضل­الله شیرازی، تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1338ق­.
همدانی، رشیدالدین فضل­الله، جامع­التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، البرز، 1373.
Bosworth, C.E, “Sanad” Encyclopaedia of Islam, Leiden, Brill, Vol.XII, 2004.
Bearman,P.J, and et al, “Wathiḵa”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, Brill, Vol. XI, 2002.
BjÖrkman,W, “Diplomatic: i. Classical Arabic”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, Brill, Vol. II, 199.
Busse, H, “Diplomatic: iii. Persia”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, Brill, Vol. II, 1991.
Robson, J, “Hadith”, Encyclopaedia of Islam, Leiden, Brill & Luzac, Vol. III, 1986.
Shaki, Mansour, “documents, i. In pre-Islamic periods”, Encyclopaedia Iranica,New York, Encyclopedia Iranica foundation, Vol. VII, 1995.