پژوهش‌های علوم تاریخی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اطلاعات آماری نشریه

اخبار و اعلانات

همکاری با انجمن و موسسه

شیوه ارجاع نویسی و منبع نویسی

راهنمای نویسندگان

نمونه کار انگلیسی

هزینه انتشار

فرم اصالت اثر

فرم تعارض منافع

نمونه کار فارسی

راهنمای ارکید

راهنمای ثبت نام در پابلونز

داوران

واکاوی تحلیلی تأثیرپذیری نقوش نمادین و تزئینی مانوی از هنرهای دورۀ ساسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد گروه نقاشی،، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.

10.22059/jhss.2024.377032.473715

چکیده

مانویت یکی از جنبش‌های مهم دورۀ ساسانی است و نگارگری مانوی بخشی از تاریخ هنر ایران را تشکیل می‌دهد. شناخت دین و هنر مانوی بخشی از فرهنگ و آئین‌های ایران باستان را نمایان می‌سازد. اعتقادات مذهبی مانویان در قالب نماد و رمز در نگارگری آن‌ها تجلی پیدا کرده‌اند. نقوش نمادین در نگاره‌های مانوی همانند آثار دورۀ ساسانی شامل: نقوش انسانی، نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی و ترکیبی است. هدف از انجام این تحقیق شناسایی نقوش نمادین و تزئینی مشترک میان آثار مانوی با ساسانی است. سؤال پژوهش بدین شرح مطرح می‌گردد: کدام یک از نقوش نمادین و تزئینی در نگاره‌های مانوی با آثار ساسانی در اجرا و مضمون شباهت دارند؟ این مقاله مباحث جدیدی را در ریشه‌یابی هنر نگارگری مانوی مطرح می‌کند و درصدد اثبات این فرضیه است که هنر مانوی به طور قابل ملاحظه‌ای از هنر دورۀ ساسانی تأثیر گرفته است. در پژوهش‌های پیشین محققان به برخی نقوش مشترک میان هنر مانوی و ساسانی اشاره کرده‌اند؛ اما در این پژوهش نمونه‌های بیشتری مورد مطالعه قرار گرفته تا برخی ابهامات و پیچیدگی‌هایی که از هنر مانوی از واحۀ تورفان وجود داشت، شناسایی و حل شود. این تحقیق با بهره‌گیری از مطالعۀ کتابخانه‌ای- اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی تطبیقی میان هنر مانوی و ساسانی انجام شده است. با مطالعه بر روی نگاره‌های مانوی و آثار ساسانی می‌توان گفت که در نگارگری مانوی نقش‌مایه‌هایی مانند مروارید، گل نیلوفر آبی، مرغابی، انگور، انار و برخی نقوش تزئینی مانند نقوش ختایی و نوارهای مواج وجود دارد، که این نقوش را در آثار هنری دورۀ ساسانی نیز می‌توان مشاهده کرد. نمونه‌های مورد بررسی در نگاره‌های مانوی از لحاظ ظاهری با آثار ساسانی شباهت‌های بسیاری دارند. از نظر معنا و مفهوم نیز به لحاظ مضمون جزئی شباهت زیادی بین آن‌ها نیست؛ اما از نظر مضمون کلی، از جهت پیوند داشتن نقوش مانوی و ساسانی با اسطوره‌ها وجه اشتراکاتی با هم دارند

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis Study of the Affectability of Manichaean Symbolic and Decorative Motifs in the Arts of the Sassanid Period

نویسندگان [English]

  • Elaheh Panjehbashi 1
  • Zeinab Mohammadjani divkolaei 2

1 associate professor at Department of Painting, Faculty of Arts, Alzahra University, Tehran, Iran

2 M. A, of Painting Department, Faculty of Arts, Alzahra University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Manifestism is one of the important movements of the Sassanid period and Manifest painting forms a part of Iranian art history. Knowledge of Manichaean religion and art reveals a part of ancient Iranian culture and rituals. The religious beliefs of the Manichaeans have been manifested in the form of symbols and codes in their paintings. Symbolic motifs in Manichae paintings include human motifs, animal motifs, plant motifs, geometric motifs, and mixed motifs. This study is aimed to identify common symbolic and decorative motifs between Manichaean and Sasanian works. The research question is raised as follows: Which of the symbolic and decorative motifs in Manichaean paintings are similar to Sasanian works in implementation and theme? This study raises new issues and claims in the rooting of Manichaean painting art and tries to prove the hypothesis that Manichaean art was significantly affected by the art of the Sassanid period. In previous studies, researchers have pointed out some common motifs between Manichaean and Sasanian art. However, in this study, more samples have been studied to identify and solve some ambiguities and complexities that existed in Manichaean art from Turfan Oasis. This study has been done using a library-documentary study and descriptive-analytical method and with a comparative approach between Manichaean and Sasanian art. By studying Manichaean paintings and Sassanid works, it can be said that there are motifs such as pearls, lotus flowers, ducks, grapes, and pomegranates, and some decorative motifs such as Khatai motifs and wavy bands in Manichaean paintings, which are found in the artworks of the Sassanid period. The studied samples in Manichaean paintings have many similarities with Sasanian works in terms of appearance. In terms of meaning and concept, there is not much similarity between them in terms of partial theme. However, in terms of the overall theme, they have something in common in terms of linking Manichaean and Sasanian motifs with myths

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian
  • Manichaean
  • painting
  • symbolic motifs
  • decorative motifs
مراجع
آزادبخت، مجید؛ طاووسی، محمود (1391)، «استمرار نقش‌مایه‌های ظروف سیمین دورۀ ساسانی بر نقوش سفالینه‌های دورۀ سامانی نیشابور»، نگره، شمارۀ 22، صص 22- 57.
آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد (1370)، اسطوره زندگی زردشت، بابل، تهران: کتاب‌سرا.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1400)، اسطوره آفرینش در کیش مانی، تهران: چشمه.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1382)، « زیبایی‌شناسی در هنر و ادبیات مانوی»، فرهنگستان هنر، صص 54- 63.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377)، «بررسی تطبیقی دیباچه مثنوی و اشعار گنوسی»، ایران شناخت، شماره 1، صص 15-41.
بوسایلی، ماریو؛ شراتو، امبرتو (1383)، هنر پارتی و ساسانی،  ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: مولی.
بهمنی، پردیس (1389)، سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران، تهران: دانشکده هنر و رسانه دانشگاه پیام نور تهران.
بیرق‌دار، راحله؛ حاتم، غلامعلی (1393)، «بررسی نمادین صخره سنگ‌های طاق‌بستان»، هنرهای تجسمی نقش‌مایه، دورۀ 8، شماره، 18، صص 19- 31.
پرادا، ایدت (1383)، هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام)،  ترجمۀ یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.
پنجه‌باشی، الهه؛ محمدجانی، زینب (1401)، «مطالعۀ تحلیلی معنای عناصر نمادین با تأکید بر هالۀ نور در نگارگری مانوی»، رهپویه هنر/ هنرهای تجسمی، دوره 5، شماره 2، صص 17- 28.
پوپ، آرتور اپهام و اکرمن، فیلیس (1391)، سیری در هنر ایران. ترجمه نجف دریابندی. تهران: علمی و فرهنگی.
تاردیو، میشل (1400)، مانویت،  ترجمۀ سید احمدرضا قائم مقامی، زهرا مؤدب، سمیه فرجی، الهه گل بستان، چاپ اول، تهران: نشر ثالث.
جلالیان، مینا (1397)، «ارتباط ایزد باد (وای) با نوارهای در حال اهتزاز ساسانی»، هنر و تمدن شرق، دورۀ 6، شمارۀ 22، صص 5- 18.
جوادی، شهره (1394)، «طبیعت و عناصر منظر در فرهنگ و هنر ساسانی»، هنر و تمدن شرق، دورۀ 3، شمارۀ 7، صص 33- 42.
جوادی، شهره؛ خونساری، شهریار (1397)، «نقاشی اویغور حافظ میراث نقاشی مانویان»، هنر و تمدن شرق، دورۀ 6، شمارۀ 22، صص، 55- 64.
چهری، محمداقبال (1400)، «مطالعۀ باستان‌شناختی نقوش الهه آناهیتا بر روی گچ‌بری دورۀ ساسانی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 11، شمارۀ 30، صص 199- 222.
حیدرنتاج، وحید؛ مقصودی، میترا (1398)، «مقایسۀ تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلام»، باغ نظر، دوره 16، شماره 71، صص 35- 50.
خالدیان، ستار (1387)، «تأثیر هنر ساسانی بر سفال دوره اسلامی»، باستان پژوهی، شماره 16، صص 19 - 30.
خسروی، کاووس؛ صمدی بگه جان، جمشید (1394)، «مقایسه و تحلیل گچ­بری­های کاخ­های ساسانی بین­النهرین (کیش و تیسفون) با ایران (حاجی­آباد و بیشاپور)». در مجموعه مقالات اولین همایش بین­المللی میراث مشترک ایران و عراق، صص 236-207.
دادور، ابوالقاسم؛ منصوری، الهام (1385)، درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان، تهران: دانشگاه الزهرا.
 
دریانورد، مهسا (1399)، واکاوی نقوش گیاهی گچ‌بری‌های ساسانی و نقش آن در اصالت بخشی به طراحی گرافیک محیطی معاصر ایران (با محوریت فضای داخلی مسکونی)، «پایان‌نامه کارشناسی ارشد»، استاد راهنما ستاره احسنت، موسسه آموزش عالی ارم شیراز.
ذکرگو، امیرحسین (1378)، تحول شمایل‌نگاری بودائی در امتداد جاده ابریشم، نشریه هنر نامه، سال دوم، شماره 4، صص 5-21.
رمضان ماهی، سمیه؛ بلخاری، حسن (1388)، تأثیر هنر ایران کهن بر مکتب شیراز دوران آل اینجو، کتاب ماه هنر، شماره 134، صص43-34.
زارع ابرقویی، احمد؛ موسوی حاجی، سید رسول و روستایی، جمشید (1393)، «تأثیر نوارهای ساسانی بر هنر اسلامی از آغاز تا پایان دوره سلجوقی»، مطالعات تطبیقی هنر، دورۀ 4، شمارۀ 7، صص 95- 106.
سودآور، ابوالعلا (1384)، فره ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان. تهران: نشر نی.
صداقت، نفیسه (1396)، «بررسی تحلیلی نقوش گیاهان مقدس و اساطیری دورۀ ساسانی (در نقش برجسته و گچ‌بری و مهر)»، تاریخ، دورۀ 12، شمارۀ 45، صص 129- 148.
قائم، گیسو (1387)، «مانی و تأثیر او بر هنر دورۀ خود»، صفّه، دوره 17، شماره 1، صص 30- 50.
کروگر، ینس (1396)، تزیینات گچ‌بری ساسانی،  ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
کریمی، شکیلا (1398)، «نمادشناسی نقش مرغابی سانان در آثار هنری ایران»، هنر و تمدن شرق، دورۀ 7، شمارۀ 26، صص 21- 30.
کلیم کایت، هانس یوآخیم (1396)، هنر مانوی،  ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: هیرمند.
لرستانی، مرضیه (1390)، بررسی نقش ناخودآگاه جمعی در آفرینش هنری با تکیه بر نگاره‌های مانوی، «پایان‌نامه کارشناسی ارشد»، استاد راهنما ایرج اسکندری، دانشگاه هنر تهران، دانشکده هنرهای تجسمی.
- لطیف پور، صبا (1394). «وجوه حکمی مانویت و تأثیر آن بر هنر مانوی»، کیمیای هنر، شمارۀ 14، صص 88-93.
مبینی، مهتاب؛ شافعی، آزاده (1394)، «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته فلزکاری و گچ‌بری)»، جلوه هنر، دوره 7، شماره 2، صص 65- 45.
معمارزاده، محمد (1388)، «نقاشی مانویان»، کتاب ماه هنر، شماره 130، صص 36-30.
منصوری، امیر؛ کرمیان، غلامرضا (1391)، «هنر گچ‌بری دوره ساسانی در محوطه باستانی برزقاوله، کوهدشت لرستان»، نقش‌مایه، دوره 5، شماره 10، صص 82- 73.
موسوی حاجی، سید رسول؛ رستمی، هوشنگ؛ مهرآفرین، رضا (1398)، «پژوهشی بر شاخص‌ترین نقوش نمادین گیاهی در گچ‌بری‌های دورۀ ساسانی»، جامعه‌شناسی تاریخی، دوره 11، شماره 2، صص 317- 340.
میرزایی، سونیا (1399)، «هنر مانوی: نگاهی به یافته‌های قدیم و جدید و اهمیت نگرش‌های گوناگون در مطالعة هنر مانوی». گلستان هنر، شماره 22، صص 43-22.
ندیم، فرناز (1386)، «نگاهی به نقوش تزئینی در هنر ایران»، هنر، دوره 4، شماره 4، صص 17-33.
وارنر، رکس (1386)، دانشنامۀ اساطیر جهان،  ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: اسطوره.
واشقانی فراهانی، ابراهیم (1389)، «سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی»، مطالعات ایرانی، شماره 17، صص 237- 262.
ویدن گرن، گئو (1395)، مانی و تعلیمات او،  ترجمۀ نزهت صفایی اصفهانی، تهران: مرکز.
هامبی، لوئی؛ دوویلار، مونره و ویدن گرن، گئو (1389)، هنر مانوی و زرتشتی،  ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: مولی.
یونگ، کارل گوستاو (1381)، انسان و سمبولهایش،  ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.
Gulácsi, Zsuzsanna. (2005). Mediaeval Manichaean Book Art, Leiden, Boston: Brill.
Gulácsi, Z. (2016). Mani’s Pictures. Leiden, Boston: Brill.
URL 1: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322628
URL 2: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322651
URL 3: https://www.clevelandart.org/art/1962.294
URL 4: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322648
URL 5: https://www.miho.jp/booth/html/artcon/00000492e.htm
URL 6: https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/hermitage/digital-collection/08.+applied+arts/97897
Amouzgar, Jaleh & tafazoli, Ahmad. (1991). ostooreyeh zendegie zardosht, Tehran: ketabsara. [In Persian].
Azadbakht, Majid & Tavoosi, Mahmood. (2012). Continuity of motifs in Silver dishes of Sassanian era on Nishapur pottery designs in Samanid period, Negareh, 7 (22), 57- 72. [In Persian].
Bahmani, Pardis. (2010). Seyre Tahavol va tatavor naghsh va namad dar honarhaye sonati Iran [The evolution of motif and symbol in Iranian traditional arts]. Faculty of Arts and Media, Tehran Payam Noor University. [In Persian].
Beyraghdar, Raheleh & Hatam, Qolam Ali. (2013). A symbolic study of the rocks of Taq Bostan, Naghsh mayeh, 8 (18), 19- 31. [In Persian].
Chehri, Mohammad Eghbal. (2021). Archaeological Study of the Anahita Goddess Motifs on the Stucco of the Sassanid period, Pazhohesh- HA- YE Bastanshenasi Iran , 11 (30), 199-222. [In Persian].
Dadvar, Abolghasem & Mansouri, Elham. (2006). Daramadi bar ostooreha va namadhaye Iran va Hend dar ahde bastan [An introduction to Iranian and Indian myths and symbol in ancient times]. Tehran: Kalhor, Alzahra University. [In Persian].
Daryanavard, Mahsa. (2020). The Analysis of Sassanids Stucco Floral Patterns and its Effect on the Authenticity of Iranian Contemporary Environmental Graphic (With a Focus on Residential Interiors), (Unpublished Master’s Thesis). Faculty of Art, Eram Shiraz Institute of Higher Education. [In Persian].
Esmailpour, Abolghasem. (1998). Comparative study of masnavi preface and gnostic poems, Iranshenakht, 5, 15- 45. (In Persian)
Esmailpour, Abolghasem. (2003). Aesthetics in Manichaean art and literature, Farhangestane honar, 54- 63. [In Persian].
Esmailpour, Abolghasem. (2021). Ostoore Afarinesh dar kish Mani. Tehran: Cheshmeh . [In Persian].
Ghaem, Gisoo. (2008). The Impact of Manichaeism on its Contemporary Arts, Soffeh, 17 (46), 30- 50. [In Persian].
Girshman, Roman. (1992). L’art de l’Iran parthes et sassanides, translated by Faravashi, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian].
Gulácsi, Zsuzsanna. (2005). Mediaeval Manichaean Book Art, Leiden, Boston: Brill.
Gulácsi, Zsuzsanna. (2016). Mani’s Pictures. Leiden, Boston: Brill.
Haidarnattaj, Vahid  & Maghsoudy, Mitra. (2019). Impression of Plant Motifs Common Contents of Iran’s Pre-Islamic Architecture on Islamic Architecture Schemes (Respect to Umayyad and abbasid periods). Bagh- e Nazar, 16 (71), 35-52. [In Persian].
Hambis, Louis & De villard, Monneret & Widengren, Geo. (1997). Honar –e manavi va zartoshti [Zoroastrianism & Manichaean art], translated by Azhand. Tehran: Mola. [In Persian].
Jalalian, Mina. (2019). Relationship of Wind God (Vay) and Sassanid Waving Ribbons. Journal of art & civilization of the orient, 6 (22), 5-18. [In Persian].
Javadi, Shohreh & Khonsari, Shahriar. (2019). Preserving Manichaean Paintings’ Heritage by Uyghur Painting. Journal of art & civilization of the orient, 6 (22), 55-66. [In Persian].
Javadi, Shohreh. (2015). Nature and Landscape Elements in Sassanid Art and Culture, Journal of art & civilization of the orient, 3 (7), 33- 42. [In Persian].
Jung, Carl, G. (2002). Man and his symbols, translated by soltaniyeh, Tehran: jami. [In Persian].
Karimi, Shakila. (2020). Symbolism of Ducks Motif in Iran’s Artworks. Journal of Art & Civilization of the Orient, 7(26), 23-36. [In Persian].
Khaledian, Sattar. (2008). Tasire honare sassani bar sofal- e dore ye Sasani [The Effect of Sassanid Art on the Pottery of Islamic Period]. Bastan Pajouhi, (16), 30-19. [In Persian].
Khosravi, Kavoos & Samadi bagjan, Jamshid. (2015). Comparison and analysis of plastering of Sassanid palaces in mesopotamia (kish and Tisopho) with Iran (Hajiabad and Bishapur), proceedings of the first international conference on common heritage of Iran and Iraq, 207- 236. [In Persian].
Klimkeit, Hans-Joachim. (2017). Manichaean Art , translated by Esmailpour, Tehran: Hirman. [In Persian].
Kroger, Jens. (2017). Sassanid stucco decorations, Translated by Faramarz Najd Samiei, Tehran: Samt. [In Persian].
Latifpour, Saba. (2015). Philosophical Aspects of Manichean and its Influence on Manichean Art, kimiya-y- honar, 4(14), 77- 94. [In Persian].
Lorestani, Marzieh. (2011). The Role ofthe CollectiveUnconsciousin ArtisticCreationBased on ManichaeanPaintings, (Unpublished Master’s Thesis). Faculty of Art, University of Art. [In Persian].
Mansori, Amir & Karamian, Gholam Reza. (2012). Plastering art of the Sassanid period in the ancient site of Barzgavale, Lorestan Vally, Naghshmayeh, 5(10), 73- 82. [In Persian].
Memarzadeh, Mohammad. (2008). Manichaean painting, ketabe mah honar, 130, 30- 36. [In Persian].
Mirzaie, Sonia. (2023). Manichaean Art: a glance at the old & new findings and the importance of different attituds in the study of Manichaean art, Golestan- e- Honar, 7(4), 17- 37. [In Persian].
Mobini, Mahtab & Shafei, Azadeh. (2016). The role of mythological and Sacred Plants in Sassanid Art (With emphasis on relief, metalworking and stucco), Jelve-y- honar, 7 (4), 45-64. [In Persian].
Mousavi Haji, Seyed Rasoul & Rostami, Hooshang & Mehrafarin, Reza. (2019). A study on the most significant symbolic plant motifs in the stucco of the Sassanian period. Journal of Historical Sociology, 11 (2), 317 – 339. [In Persian].
Nadim, Farnaz. (2007). Negahi be noghush- e tazeeni dar honar- e Iran [A look at ornamental motifs in Iranian art]. Amuzesh- e Honar, (10), 14-19. [In Persian].
Panjehbashi, Elaheh & Mohammadjani, Zeinab. (2022). Analytical Study of the Meaning of Symbolic Elements with Emphasis on the Halo of Light in Manichaean Painting, Rahpooyeh Art, 5 (2), 17- 28. [In Persian].
Pope, Arthur Upham & Ackerman, Phyllis. (2008). A survey of Persian art, from prehistoric times to the present, translated by Daryabandarih, Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian].
Porada, Edith. (2004). The art of Ancient Iran (pre- Islamic cultures, Translated by Yousef Majidzadeh, Tehran: University of Tehran. [In Persian].
Rajabi, Parviz. (2008). The lost millennia, Tehran: tus. [In Persian].
Ramezanmahi, Somayeh & Bolkhari, Hassan. (2008), The influence of ancient Iranian art on the Shiraz school of the Al- inju period, ketabe mah honar, 134, 34- 43. [In Persian].
Sedaghat, Nafisseh. (2017). Analytical study of the motifs of sacred and mythological plants of the Sassanid period, Tarikh, 12 (45), 129- 148. [In Persian].
Sudavar, Abolala. (2004). The Aura of kings. Trhran: ney. [In Persian].
Tardieu, Michel. (2021). Manichaeism, Translated by qaemmaghami & moadab & faraji & golbostan, Tehran: sales. [In Persian].
Vasheghani farahani, Ebrahim. (2010). The beginning of plants in Iranian mythology. Journal of Iranian Studies, (17), 237-262. [In Persian].
Warner, Rex. (2007). Encyclopedia of world mythology. Translated by Esmailpour, Tehran: Ostoureh. [In Persian].
Widengren, Geo. (2011). Mani va Talimat U (Mani and Manichaismus), Translated by Nozhat Safay Isfahani, Tehran: Center. [In Persian].
Zekrgoo, Amir Hossein. (1999). Evolution of Buddhist iconography along the silk road, Honarnameh, 2 (4), 5- 21. [In Persian].
پژوهش‌های علوم تاریخی
دوره 16، شماره 1 - شماره پیاپی 37
مرداد 1403
صفحه 25-52
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار