نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران،

2 دانشیار گروه تاریخ دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران،

10.22059/jhss.2024.368072.473670

چکیده

کریم­خان زند یکی از برجسته‌ترین اشخاصی است که پس از مرگ نادرشاه افشار توانست حکومت خود را بر بخش‌های مهمی از ایران تثبیت کند. درباره رفتار و منش او داستان‌های بسیاری در منابع مختلف نقل شده‌ است که یکی از مهم‌ترین این نقل‌قول‌ها پیرامون لقب کریم‌خان زند، یعنی «وکیل‌الرعایا» است. بعدها بسیاری از پژوهشگران در پاسخ به چرایی انتساب این لقب به کریم­خان زند دلایل بسیاری گفته­اند که این دلایل با اسناد و منابع تاریخی و علاوه بر آن، با بافت سیاسی و اجتماعی جامعه پیشا­مشروطه ایران تطابق ندارد. از این رو پرسش اصلی این پژوهش آن است که لقب «وکیل‌الرعایا» در چه زمانی برای کریم­خان به کار رفته و عوامل مؤثر بر کاربرد آن چیست؟ این پژوهش با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر تحلیل محتوای متن اسناد و مطالعه انتقادی منابع تاریخی دورۀ زندیه و قاجاریه به پاسخگویی این پرسش­ها می‌پردازد. یافته­های این پژوهش نشان می‌دهد که لقب وکیل‌الرعایا در منابع هم‌عصر کریم­خان بازتابی ندارد و کریم‌خان زند نیز پس از شکست مدعیان، خود را وکیل­الدوله اسماعیل سوم می­دانست. نخستین بار کوهمره در ذیل مجمل‌التواریخ به دلیل علاقه به وی از کریم‌خان با لقب وکیل‌الرعایا یاد می­کند که نگارش این ذیل، متأخر از زمانه کریم‌خان است. از طرفی آنچه مشخص است، بسیاری از پژوهشگران اطلاق لقب وکیل‌الرعایا برای کریم‌خان را دلیلی بر وجود نوعی رابطه سیاسی بین او و مردم می‌شمارند که ویژگی بارز نظم سیاسی دوران مدرن است؛ اما با توجه به اسناد و مدارک موجود می‌توان گفت که چنین برداشتی نمی‌تواند نمایانگر نوع رابطه مردم و حاکم در دوران زندیه باشد؛ زیرا با انقلاب مشروطه بود که ایرانیان توانستند نظم سیاسی قدمایی را کنار زده و نظم جدیدی مبتنی بر نمایندگی را در ایران اجرا کنند. بر این اساس می‌توان گفت که علاوه بر اسناد و مدارک تاریخی، ساختار سیاسی ایران در دورۀ زندیه نیز نمی‌توانست جایگاهی برای وجود چنین رابطه‌ای باشد‌

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Vakil al-daula (the Deputy of Kingship) or Vakil al-ra aya (Representative of the People): A Research on the Title of Karim Khan Zand

نویسندگان [English]

  • Farhad Zeinivand Nejad 1
  • seyed hashem aghajari 2

1 Ph.D. Candidate of Iranian history after Islam Tarbiat Modares, ,Tehran, Iran.

2 Associate Professor, Department of History, Tarbiat Modares University,Tehran, Iran.

چکیده [English]

“Karim Khan Zand” is one of the most prominent people who was able to establish his rule over important parts of Iran after the death of “Nader Shah Afshar”. Many stories have been told about his behavior and character in different sources, one of the most important of these quotes is about “Karim Khan Zand”'s title, which means "  Vakil al-ra aya ". Later, many researchers have given many reasons in response to the attribution of this title to “Karim Khan Zand”, which are not consistent with historical documents and sources, and in addition, with the political and social context of Iran's pre-constitutional society. Therefore, the main question of this research is, when was the title " Vakil al-ra aya " used for “Karim Khan” and what are the factors affecting its use? This research answers these questions with a historical method and a descriptive-analytical approach, relying on the content analysis of the documents and the critical study of the historical sources of" the Zand dynasty"  and "Qajar" periods. The results of this research show that the contemporary sources of "Karim Khan Zand" did not mention this title during his lifetime, on the other hand, "Karim Khan Zand" also considered himself as " Vakil al-daula " of ” Ismail III" after the defeat of the claimants. For the first time, under “Majamal al-Tawarikh,”  by “Kohmera” mentions “Karim Khan” with the title of “ Vakil al-ra aya ”, the reason for which was his interest in “Khan Zand” and 's actions for the prosperity and well-being of the people.Also, the writing of the following and referring to this nickname is late from the time of Karim Khan. What is clear is that many researchers consider the title of  Vakil al-ra aya for Karim Khan as a proof of the existence of some kind of political relationship between him and the people, which is a distinct feature of the political order of the modern era. But according to the available documents, it can be said that such a perception cannot represent the type of relationship between the people and the ruler during “the Zand dynasty” period; Because it was with the constitutional revolution that Iranians were able to put aside the old political order and implement a new order based on representation in Iran. Based on this, it can be said that in addition to historical documents, the political structure of Iran during” the Zand dynasty” period could not be a place for such a relationship

کلیدواژه‌ها [English]

  • Karim Khan Zand
  • Vakil al-daula
  • Vakil al-Ra aya
  • Vakil al-Sultaneh
  • Vakil
ابن جماعه، بدرالدین (1405)، تحریر الاحکام فی التدبیر اهل الاسلام، تحقیق فؤاد عبدالمنعم احمد، قطر، رئیس محاکم.
استرآبادی، میرزا مهدی خان (1390)، جهانگشای نادری، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب.
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1370)، اکسیر التواریخ، با اهتمام جمشید کیانفر، تهران، ویسمن.
اعتمادالسلطنه (1363)، الماثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر.
اعتمادالسلطنه (1364)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب.
اقبال چلاوی، میرزاعلی، ملک آرا، کتابخانه مجلس،18368-10.
انوری، حسن (2535)، اصطلاحات دیوانی در دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، طهوری.
آدمیت، فریدون و هما ناطق (1399)، افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، تهران،  آگاه.
آصف، محمد هاشم (1348)، رستم التواریخ، تصحیح محمد مشیری، تهران، امیرکبیر.
بامداد، مهدی (1371)، شرح رجال ایران، تهران، زوار.
پری، جان. ر. (1365)، کریمخان زند، ترجمۀ علی‌محمد ساکی، تهران، فراز.
تاورنیه، ژان باتیست (1389)، سفرنامه، ترجمۀ حمید ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر.
تنهاتن ناصری، ایرج (1382)، مسأله حاکمیت و مشروعیت آن در عهد کریم‌خان زند، شمارۀ 3، نامه انسان­شناسی (پژوهشنامه انسان­شناسی).
جزایری، سید عبدالله (بی­تا)، تذکره شوشتر، بی­جا، چاپخانه حیدری.
جونز، هارفورد (2536)، آخرین روزهای لطفعلی‌خان زند، ترجمۀ هما ناطق و جان گرنی، تهران، امیرکبیر.
حسینی دشتی، سید مصطفی (1385)، معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه.
حسینی عاملی، محمد شفیع (1383) محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین، تصحیح ابراهیم عرب پور و منصور جغتایی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامى.
حسینی فسایی، میرزا حسن (1367)، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر.
حسینی خاتون‌آبادی، سیدعبدالحسین (1352) وقایع السنین و الاعوام «گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری»، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، اسلامیه.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان (2525)، مهمان نامه بخارا، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنگاه نشر و ترجمه.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام­الدین (1333)، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام.
دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1383)، مآثر السلطانیه، تصحیح غلامحسین زرگری نژاد، تهران، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
دنبلی، عبدالرزاق بیگ (1349)، تجربة الاحرار و تسلیة الابرار، تصحیح حسن قاضی طباطبایی، تبریز، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
دهقانی، مهدی (1398)، نقش منصب وکیل‌الرعایا در حکومت‌های افشاریه و زندیه، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال پنجاه و دوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1398 صص 255 ـ 2.
رازی، نجم (1383)، مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی.
راوندی، مرتضی (1354)، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر.
رجبی، پرویز (1387)، کریم‌خان زند و زمان او، تهران، اختران.
زرگری نژاد، غلامحسین (1398)، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، تهران، نگارستان اندیشه.
ساروی، محمد فتح­الله بن محمدتقی (1371)، تاریخ محمدی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، امیرکبیر.
سبزواری، محقق (1381)، روضة الانوار عباسی، به کوشش نجف لک زایی، بوستان کتاب، قم.
سپهر، محمدتقی لسان الملک (1377)، ناسخ التواریخ، به اهتمام جمشید کیان فر، تهران، اساطیر.
سعدی، مصلح الدین (1398)، گلستان، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، ققنوس.
سیوری، راجر (1393)، ایران عصر صفوی، کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
شاردن، ژان (1390)، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، توس.
شعبانی، رضا (1393)، تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی در دوره­های افشاریه و زندیه، تهران، سمت.
شیرازی، ابن عبدالکریم علی‌رضا (1365)، تاریخ زندیه، تصحیح ارنست بئیر، تهران، گستره.
طوسی، محمد بن الحسن (1423)، الغیبة، علی‌اکبر الغفاری، بیروت، الفجر.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1335)، قابوس­نامه، تصحیح امین عبدالحمید بدوی، تهران، کتاب‌فروشی ابن‌سینا.
غزالی، ابو حامد محمد (1317)، نصیحة الملوک، تصحیح جلال­الدین همایی، تهران، چاپخانه مجلس.
غفاری کاشانی، قاضی احمد (1404)، تاریخ نگارستان، تصحیح مدرس گیلانی، تهران، حافظ.
غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369)، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات زرین.
قزوینی، ابوالحسن (1369)، فواید الصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کارنامه اردشیر بابکان (1329)، به کوشش محمدجواد مشکور، بی‌جا، چاپخانه دانش.
کلانتر فارس، میرزا محمد (1362)، روزنامه، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، کتابخانه سنایی و طهوری.
کوهمره، زین‌العابدین (1384)، رساله تدابیر شاه و وزیر، تصحیح مهین دخت حاجیان پور، نشر دانشگاهی، تهران.
گزارش کارملیت­ها از ایران (1398) ترجمۀ معصومه ارباب، تهران، نشر نی.
گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین (2536)، مجمل­التواریخ، تصحیح محمد­تقی مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
گملین، ساموئل گتلین (1393)، سفر به ­شمال ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، رشت، فرهنگ ایلیا.
لاهیجی، محمدعلی حزین (1332)، تاریخ حزین، اصفهان، کتابفروشی تأیید.
لطفی، اسدالله (1391)، ترجمۀ مباحث حقوقی شرح المعه، تهران، مجد.
ماوردی، ابی الحسن (1409)، احکام السلطانیه، تحقیق احمد مبارک بغدادی، کویت، دار ابن قتیبه.
مرعشی صفوی، میرزامحمدخلیل (1362)، مجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال، تهران، طهوری.
مستوفی، محمد محسن (1375)، زبدة التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ملکم، سر جان (1380)، تاریخ ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، تهران، دنیای کتاب.
میرزا سمیعا، محمد سمیع (1387)، تذکرة الملوک، به کوشش سید محمد دبیرسیاقی، ترجمۀ­ مسعود رجب‌نیا، تهران، امیرکبیر.
نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی (1366)، تاریخ گیتی گشا، تصحیح سعید نفیسی، تهران،  اقبال.
نائینی، محمدجعفر بن محمدحسین (1353)، جامع جعفری، به کوشش ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی.
نظام الملک، حسن بن علی (1386)، سیرالملوک؛ سیاست‌نامه، تهران، فردوس.
نوایی، عبدالحسین (1391)، کریم‌خان زند، تهران، علمی و فرهنگی.
نیبور، کارستن (1390)، سفرنامه، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، ایران‌شناسی.
وحید قزوینی، محمد طاهر (1383)، تاریخ جهان‌آرای عباسی، به کوشش سعید میرمحمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی.
ورهرام، غلامرضا (1385)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، معین.
هدایت، رضاقلی خان (1380)، روضة ‌الصفا، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
هدایتی، هادی (1334)، تاریخ زندیه، تهران، دانشگاه تهران.
Adamiyat, Fereydoun and Homa Natiq (2020) Social, political and economic thoughts in the unpublished works of the Qajar era, Tehran, Aghah.[In Persian].
A Chronicle of the Carmelites in Persia)2019) translated by Masoumeh Arbab, Tehran, Nei Publishing. [In Persian].
Anvari, Hassan (1977) Court terms in the Ghaznavid and Seljuq period, Tehran, Tahuri. [In Persian].
Ardeshir Babkan's Karnameh (1950) by Mohammad Javad Mashkoor, Bibi: Chapkhaneh Danesh. [In Persian].
Asif, Mohammad Hashim (1969) Rostam al-Tawarikh, edited by Mohammad Moshiri, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Avery,Peter(2007) The Cambridge history of Iran, Volume 7, Cambridge University Press,London.
Bammad, Mehdi (1992) Sharh Rejal Iran, Volume 3, Tehran, Zowar. [In Persian].
Chardon, Jean (2013) travel book, translated by Iqbal Yaghmai, volume 2, Tehran, Tus. [In Persian].
Dehghani, Mehdi (2018) The role of the position of Vakil al- Daula in Afshariya and Zandiyeh governments, Research paper on the history of Islamic civilization, year fifty-two, number two, autumn and winter 2018, pp. 2-255. [In Persian].
Donbali, Abd al-Razzaq Bey (1970) The Tajrobato al-Ahrar and Taslia al-Abrar, edited by Hassan Qazi Tabatabai, volumes 1 and 2, Tabriz, Institute of History and Culture of Iran. [In Persian].
Donbali, Abd al-Razzaq Bey (2004), Mather al-Sultanieh, edited by Gholamhossein Zargarinejad, Tehran, Iran Newspaper Publishing Institute. [In Persian].
Estrabadi, Mirza Mehdi Khan (2013), Jahangashai Naderi, edited by Mitra Mehrabadi, Tehran, Duniya Kitab. [In Persian].
Etemad al-Sultaneh (1984), Al-Mathar and Antiquities, by Iraj Afshar, Volume 1, Tehran, Asatir. [In Persian].
Etemad al-Sultaneh (1985), The History of Naseri administrator, edited by Mohammad Esmail Rizvani, Tehran, Duniya Kitab. [In Persian].
Fars Sheriff, Mirza Mohammad (1983), Newspaper, edited by Abbas Iqbal Ashtiani, Tehran, Sanai and Tahuri Library. [In Persian].
Floor, Willem(2001) Safavid Government Institutions, California, Mazda Publishers.
Forster, George(1808) Journey from Bengal to England, Through the Northern part of India, Kashmire, Afghanistan, and Persia, and into Russia by the Caspian-Sea, Vol. II. London: Printed for R. Faulder and son, new Bond_ street.
Franklin, William(none date) Observations made on a tour frome Bengal to Persia etc., London.
Ghafari Kashani, Qazi Ahmad (1983), History of Nagaristan, corrected by Modares Gilani, Tehran, Hafez. [In Persian].
Ghafari-Kashani, Abolhassan (1990), Golshan Murad, under the care of Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran, Zarin Publications. [In Persian].
Ghazali, Abu Hamed Mohammad (1938), Nasihat al-Muluk, edited by Jalaluddin Homai, Tehran, Majlis Printing House. [In Persian].
Gmelin, S. Gottlieb (2007), Travels through Northern Persia, 1770-1774, Translated and Annotated by Willem Floor, Costa Mesa: Mage Publishers.
Gmelin, S. Gottlieb (2013), Journey to Northern Iran, translated by Gholamhossein Sadri Afshar, Rasht, Farhang Ilia. [In Persian].
Golestaneh, Abolhasan bin Mohammad Amin (1976), Majamal al-Tawarikh, corrected by Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran, Tehran University Press. [In Persian].
Hedayat, Reza Qoli Khan (2001), Rowzah al-Safa, by Jamshid Kianfar, Volume 9, Tehran, Asatir. [In Persian].
Hedayati, Hadi (1955), History of Zandiyeh, Tehran, Tehran University Press. [In Persian].
Hosseini Ameli, Mohammad Shafi)2004)Mahafel al-Momenin fel al-Majales Momenin, by Ibrahim Arabpour and Mansour Joghtaei, Mashhad, Astan Quds Razavi, Islamic Research Foundation. [In Persian].
Hosseini Dashti, Syed Mustafi (2006), Maarif and Maarif, Volume 5, Tehran, Arayeh Cultural Institute. [In Persian].
Hosseini Fasaei, Mirza Hassan (1988), Farsnameh Naseri, corrected and revised by Mansour Rostgar Fasaei, volume 1, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Khatunabadi, Seyyed Abdul Hossein Hosseini (1973) Vaqai al-Senin and Al-Awam, by Mohammad Baqer Behboudi, Tehran, Islamia. [In Persian].
https://www.qdl.qa/en/search/site/carim%2520caun.
Ibn Jama'ah, Badr al-Din (1984), Tahreer al-Ahkam fi al-Tadbir Ahl al-Islam, researched by Fawad Abd al-Moneim Ahmad, Qatar, head of courts. [In Arabic].
Iqbal Chalavi, Mirza Ali, Malik Ara, Majlis Library, 10-18368. [In Persian].
Itzad al-Sultaneh, Ali Qali Mirza (1990), Aksir al-Tawarikh, with the efforts of Jamshid Kianfar, Tehran, Weisman. [In Persian].
Jazayeri, Seyyed Abdullah (Bita), Shushtar Tadzkare, Bija, Heydari Printing House. [In Persian].
Jones, Harford (1976), The Last Days of Lotf Ali Khan Zand, translated by Homa Natiq and John Gurney, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Khandamir, Ghiyath al-Din bin Hamam al-Din (1954), Habib al-Sir in the news of human beings, under the supervision of Mohammad Dabir Siyaghi, volume 4, Tehran, Khayyam. [In Persian].
Khanji, Fazllullah bin Rozbahan (1976), Mehman Nameh Bukhara, by the efforts of Manouchehr Sotoudeh, Tehran, publishing and translation company. [In Persian].
Kohmera, Zain al-Abidin (2005), Resaleh Tadebir Shah and Vazir, edited by Mehin Dekht Hajianpour, University Press, Tehran. [In Persian].
Lahiji, Mohammad Ali Hazin (1953), History of Hazin, Isfahan, Affirm Bookstore. [In Persian].
Lotfi, Asadullah (2014), Translation of the legal topics of Shahr al-Ma'ah, Tehran, Majd. [In Persian].
Malkom, Sir Jan (2001), History of Iran, translated by Mirza Ismail Hirat, Volume 2, Tehran, Duniya Kitab. [In Persian].
Marashi Safavi, Mirza Mohammad Khalil (1983), Majmam al-Tawarikh, corrected by Abbas Iqbal, Tehran, Tahuri. [In Persian].
Mawardi, Abi al-Hassan (1988), Ahkam al-Sultaniyyah, researched by Ahmed Mubarak Baghdadi, Kuwait, Dar Ibn Qutiba. [In Arabic].
Mirza Sami'a, Muhammad Sami (2008), Tazkra Al-Muluk, by the effort of Seyyed Mohammad Dabir Siyaghi, translated by Masoud Rajabnia, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Mostofi, Mohammad Mohsen (1996), Zabdeh Al-Tavarikh, Behrouz Goderzi effort, Tehran, Dr. Mahmoud Afshar Endowment Foundation. [In Persian].
Naini, Muhammad Jafar bin Muhammad Hossein (1974), Jame Jafari, by the efforts of Iraj Afshar, Tehran, National Art Association. [In Persian].
Nami Esfahani, Mirza Mohammad Sadegh Mousavi (1987), Giti Gosha History, edited by Saeed Nafisi, Tehran, Iqbal. [In Persian].
Navaei, Abdul Hossein (2012), Karim Khan Zand, Tehran, Elmi and farhangi. [In Persian].
Niebor, Carsten (2010), Travel book, translated by Parviz Rajabi, Tehran, Iranshenasi. [In Persian].
Nizam al-Mulk, Hasan bin Ali (2007), Sir al-Muluk; Policy, Tehran, Ferdous. [In Persian].
Onsor al-Ma'ali, Kikaus bin Iskandar (1956), Qaboos Nameh, edited by Amin Abdul Hamid Badavi, Tehran, Ibn Sina bookstore. [In Persian].
Perry, John. R. (1986), Karimkhan Zand, translated by Ali Mohammad Saki, Tehran, Faraz. [In Persian].
Qazvini, Abolhassan (1990), Fawaid al-Safawieh, edited by Maryam Mirahmadi, Tehran, Institute of Cultural Studies and Research. [In Persian].
Rajabi, Parviz (2008), Karim Khan Zand and his time, Tehran, Akhtaran. [In Persian].
Rawandi, Morteza (1975), Social History of Iran, Volume 2, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Razi, Najm (2004), Mursad al-Abad, by Mohammad Amin Riahi, Tehran, Elmi and Farhangi. [In Persian].
Saadi, Moslehuddin (2018), Golestan, edited by Mohammad Ali Foroughi, Tehran, Qoqnos. [In Persian].
Sabzevari, researcher (2002), Al-Anwar Abbasi Mosque, with the effort of Najaf Lak Zaei, Bostan Kitab, Qom. [In Persian].
Saravi, Muhammad Fethullah bin Muhammad Taqi (1991), Muhammadan History, by the efforts of Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran, Amir Kabir. [In Persian].
Sepehr, Mohammad Taqi-lasan-al-Molk (1998), The transcription of the annals, by the efforts of Jamshidkian Far, volumes 1 and 2, Tehran, Asatir. [In Persian].
Shabani, Reza (2014), History of political-social developments in the Afsharia and Zandiyeh periods, Tehran, Samt. [In Persian].
Shirazi, Ibn Abdul Karim Ali Reza (1986), History of Zandiyeh, edited by Ernst Beyer, Tehran, Gostareh. [In Persian].
Siori, Roger (2013), Safavid Iran, Kambiz Azizi, Tehran, Center. [In Persian].
Tanhatan Naseri, Iraj (2003), The issue of sovereignty and its legitimacy during the reign of Karim Khan Zand, number 3, Anthropology Research Journal. [In Persian].
Tavernier, Jean-Baptiste (2010), Travel Book, translated by Hamid Afshar Shirvani, Tehran, Nilufar. [In Persian].
Tusi, Muhammad bin Al-Hassan (2002), Al-Ghaibah, Ali Akbar Al-Ghafari, Beirut, Al-Fajr. [In Arabic].
Vahid Qazvini, Mohammad Taher (2003), History of Jahan Arai Abbasi, by the effort of Saeed Mir Mohammad Sadiq, Tehran, Research Institute of Humanities. [In Persian].
Varharam, Gholamreza (2006), Iran's political and social history in the Zand era, Tehran, Moin. [In Persian].
Zargarinejad, Gholamhossein (2018), Thought and Politics in Qajar Iran,.Volume 1, Tehran, Andisheh Nagaristan. [In Persian].