نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

4 استاد گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22059/jhss.2025.390431.473782

چکیده

مقاله پیش‌رو به تحلیل کنش جمعی احزاب ملی، مذهبی و چپ (با تمرکز بر حزب ایران، جمعیت فدائیان اسلام و حزب توده ایران) در میانه دو کودتای 25 و 28 مرداد 1332 می‌ پردازد. برای تبیین رفتار گروه‌ های سیاسی و تحلیل کنش آن‌ها در این مقاله، از نظریه «بسیج منابع» چارلز تیلی استفاده شده است. شیوه جمع‌ آوری داده‌ ها، کتابخانه‌ ای و اسنادی و نحوه تجزیه و تحلیل داده‌ ها، روش تاریخی با رویکرد توصیفی - تحلیلی است. هدف از این پژوهش، شناسایی گونه‌ های رفتاری سه گروه سیاسی یاد شده از 25 تا 28 مرداد 1332 و پاسخ به این سؤال است که چرا با وجود شرایط مناسب بعد از شکست کودتای 25 مرداد 32، گروه‌ های مدعی در دستیابی به اهداف خود ناکام ماندند؟ یافته‌ های پژوهش حکایت از آن دارد که گروه‌ های سیاسی مزبور به دلیل فقدان سازمان اثرگذار، عدم بهره‌ گیری از اقسام منابع و انواع بسیج، افزایش هزینه در پی سرکوب‌ های دولتی، عدم ائتلاف گروه‌ ها با یکدیگر، غفلت از فرصت‌ های پیش‌ آمده و بی‌ توجهی به تهدیدهای موجود، موفق به کنش جمعی اثرگذار در میانه دو کودتا نشدند و از این‌ رو در دستیابی به اهداف خویش ناکام ماندند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Collective Action of National, Religious and Left-Wing Parties between Two Coups on 16 - 19 August 1953 (Case Study: Iran Party, Fada'iyan-e Islam Society and Tudeh Party of Iran)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Jafarbegloo 1
  • Mojtaba Soltani Ahmadi 2
  • Alireza Alisofi 3
  • Hoshang Khosrobeigi 4

1 Student at the Department of The History of Iran after Islam, Payame Noor University (PNU), Tehran, Iran

2 Associate Professor at the Department of The History and Civilization of Islamic Nation, Payame Noor University (PNU), Tehran, Iran

3 Associate Professor at the Department of The History, Payame Noor University (PNU), Tehran, Iran

4 Professor at the Department of The History, Payame Noor University (PNU), Tehran, Iran

چکیده [English]

Iran's national oil movement is one of the most important and influential events in Iran's contemporary history. This event has influenced the events after it. The present article analyzes the collective action of national, religious, and left-wing parties (with a focus on the Iran Party, Fada'iyan-e Islam Society, and Tudeh Party of Iran) between the two coups on 16 - 19 August 1953. Charles Tilly's "Resource Mobilization" theory is employed to explain the behavior of these political groups and analyze their actions. The data collection method is based on library and documentary research, while the data analysis follows a historical approach with a descriptive-analytical perspective. The aim of this study is to identify the behavioral patterns of the three mentioned political groups (the Iran Party, Fada'iyan-e Islam Society, and Tudeh Party of Iran) on 16 - 19 August 1953, and to answer the question: Why, despite favorable conditions following the failure of the August 16 coup, did these claimant groups fail to achieve their objectives? The research findings indicate that these political groups were unable to engage in effective collective action during the period between the two coups due to the absence of an influential organizational structure, failure to utilize various resources and mobilization methods, increased costs following state suppression, lack of coalition-building among the groups, neglecting the emerging opportunities, and disregard for existing threats. Consequently, they failed to achieve their goals. Investigating the reasons for the failure of political parties' policies is an important issue

کلیدواژه‌ها [English]

  • National Oil Movement
  • Iran Party
  • Fada'iyan-e Islam Society
  • Tudeh Party
  • August 19
  • 1953 Coup
آبراهامیان، یرواند، (1389)، ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
__________، (1392)، کودتا (28 مرداد، سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن)، ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
آقاجری، هاشم، نورمحمد، محسن، (آذر 1400)، «حزب توده و مفهوم مارکسیستی- لنینیستی «مسئلۀ ملی» در ایران (1320-1357)»، پژوهش‌های علوم تاریخی، 13(3)، 26-1.
اخوان، بهرام، (1388)، علل ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
اسکاچپول، تدا، (1388)، بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمۀ هاشم آقاجری، تهران: مرکز.
اسماعیلی، خیرالله، (1379)، احزاب سیاسی ایران، از مشروطیت تا کودتای ۲۸ مرداد، ج 1، کرمانشاه: طاق بستان.
اسناد روابط خارجی آمریکا دربارۀ نهضت ملی شدن نفت ایران، (1377)، ج 2، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی و اصغر اندرودی، تهران: علمی.
اصغری، محمود، (1394)، احزاب سیاسی ایران، کامیابی‌ها و ناکامی‌ها (1332-1320)، تهران: کدیور.
امیدوار، حسین و دریابیگی، میرعلیرضا، (1389)، جستاری تاریخی بر عوامل بازدارندۀ احزاب سیاسی در ایران، تهران: افراز.
بارل، آر. ام، (1389)، یادداشت‌های سیاسی ایران (1344-1331)، ج 14، ترجمۀ افشار امیری، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
بهروز، مازیار، (1390)، شورشیان آرمان‌خواه (ناکامی چپ در ایران)، ترجمۀ مهدی پرتوی، تهران: ققنوس.
بیل، جیمز، لوئیس، ویلیام راجر، (1369)، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران: نشر نو.
پتریک، کریستوفر، (1393)، سیا در ایران (کودتای 1332 و ریشه‌های اختلاف ایران و آمریکا)، ترجمۀ نعمت‌الله عاملی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
پناهی، محمدحسین، (1392)، نظریه‌های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامدها، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
تبریزنیا، حسین، (1377)، برخی علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، مشهد: سیاوش.
ترانه‌های رزم و انقلاب (مجموعۀ سرودها)، (1345)، بی‌جا: حزب تودۀ ایران.
تقریرات مصدق در زندان، (1359)، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین.
تیلی، چارلز، (1385)، از بسیج تا انقلاب، ترجمۀ علی مرشدی‌زاد، تهران: پژوهشکدۀ امام خمینی و انقلاب اسلامی (وابسته به مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی).
جامی، (1392)، گذشته چراغ راه آینده است، جمعی از پژوهشگران (ویراست نو به کوشش فرید مرادی)، تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.
جزنی، بیژن، (بی‌تا)، تاریخ سی سالۀ ایران، ج 1، بی‌جا، بی‌نا.
جهان‌تاب، میلاد، (1402)، حزب توده (1320 تا کودتای 28 مرداد بررسی جامعه‌شناسانۀ سیر تاریخی)، تهران: سرایش.
حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی، (1387)، به کوشش جمعی از پژوهشگران، تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
حزب تودۀ ایران چه می‌گوید و چه می‌خواهد؟، (1322)، تهیه شده در کمیسیون تبلیغات حزب توده، مندرج در: اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، ج 1، تهران: انتشارات علم.
حسینی‌زاده، محمدعلی و شفیعی اردستانی، رضا، (بهار و تابستان 1396)، «بسیج منابع، فرهنگ سیاسی و مسئلۀ تداوم نهضت‌های اجتماعی در ایران (مطالعۀ موردی نهضت نفت)»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 7 (1)، 107-85.
خامه‌ای، انور، (1363). پنجاه نفر و سه نفر، تهران: هفته.
خسروپناه، محمدحسین، (1401)، سازمان افسران حزب تودۀ ایران، تهران: شیرازۀ کتاب ما.
خسروشاهی، هادی، (1379)، فدائیان اسلام (تاریخ، عملکرد، اندیشه)، تهران: اطلاعات.
دوانی، علی، (1381)، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
رهنما، علی، (1387)، نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، تهران: گام نو.
______، (1400)، پشت پردۀ کودتا: اوباش، فرصت‌طلبان، ارتشیان، جاسوسان، ترجمۀ فریدون رشیدیان، تهران: نی.
روزولت، کرومیت، (1394)، کودتا (خاطرات کرومیت روزولت از کودتای بیست و هشت مرداد)، ترجمۀ محسن عسکری‌جهقی، تهران: ثالث.
زیرک‌زاده، احمد، (1376)، پرسش‌های بی‌پاسخ در سال‌های استثنایی، به کوشش ابوالحسن ضیاءظریفی و خسرو سعیدی، تهران: نیلوفر.
شهبازی، عبدالله، (1372)، خاطرات ایرج اسکندری، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
صدقی، ضیاء، (1986)، مصاحبه با احمد زیرک‌زاده، پروژۀ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد (به کوشش حبیب لاجوردی)، ویرجینیا.
طبری، احسان، (1366)، کژراهه (خاطراتی از حزب توده)، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
طیرانی، بهروز، (1376)، اسناد احزاب سیاسی ایران (1330-1320)، ج 1، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
علم، محمدرضا، (1386)، سهم فرهنگ سیاسی ایران در ناپایداری احزاب، تهران: نیک‌فرجام.
فرهادی، احسان، کشاورز شکری، عباس، مرشدی‌زاد، علی، (بهار و تابستان 1393)، «تحلیل مقایسه‌ای بسیج در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ایران با استفاده از مدل بسیج تیلی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 4 (7)، 131-109.
فوران، جان، (1392)، مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی)، ترجمۀ احمد تدین، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
کاتم، ریچارد، (1371)، ناسیونالیسم در ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران: کویر.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون)، (1388)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
کشاورز، فریدون، (1357)، من متهم می‌کنم کمیتۀ مرکزی حزب توده را، تهران: رواق.
کوهستانی‌نژاد، مسعود، (1400)، حزب ایران (مجموعۀ اسناد و بیانیه‌ها 1332-1323)، تهران: شیرازۀ کتاب ما.
کیانوری، نورالدین، (1359)، حزب تودۀ ایران و دکتر محمد مصدق، تهران: حزب تودۀ ایران.
__________، (1371)، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران: اطلاعات.
گل‌محمدی، احمد، (1382)، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، ج 1 و 2، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مدیرشانه‌چی، محسن، (1375)، احزاب سیاسی ایران با مطالعۀ موردی نیروی سوم و جامعۀ سوسیالیست‌ها، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
مقصودی، مجتبی، (1389)، تحولات سیاسی اجتماعی ایران (1357-1320)، تهران: روزنه.
منظورالاجداد، سید محمدحسین، (پائیز 1379)، «فدائیان اسلام»، گفتگو، 29، 231-187.
مهربان، رسول، (1360)، بررسی مختصر احزاب بورژوازی لیبرال در مقابله با جنبش کارگری و انقلابی ایران، تهران: انتشارات پیک ایران.
ناظم، رزا، (1388)، سید حسین فاطمی و تحولات سیاسی ایران، تهران: آگاه.
نجاتی، غلامرضا، (1373)، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد 1332، تهران: شرکت سهامی انتشار.
نظری، علی‌اشرف و عطارزاده، بهزاد، (تابستان 1391)، «نظریۀ بسیج منابع و تبیین کنش جمعی در قیام سی تیر 1331»، پژوهش‌های انقلاب اسلامی، 1 (1)، 70-29.
نظری، فاطمه، (1396)، زندگینامه و خاطرات امیرعبدالله کرباسچیان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
نواب صفوی (میرلوحی)، سید مجتبی، (1357)، اعلامیۀ فدائیان اسلام یا کتاب رهنمای حقایق، بی‌جا، بی‌نا.
یاری، سیاوش، (1384)، حزب ایران به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
یوسفیان‌آرانی، جواد، فتح‌آبادی، حسین، فرهادی، علی، (1394)، بسیج منابع در نهضت ملی ایران، تهران: ارتش جمهوری اسلامی ایران (قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء).
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)
روزنامۀ اطلاعات
روزنامۀ باختر امروز
روزنامۀ بسوی آینده
روزنامۀ جبهه آزادی
روزنامۀ رهبر
روزنامۀ شهباز
روزنامۀ نبرد ملت
نشریۀ منشور برادری
Abrahamian, E., 1983, Iran between two revolutions, Translated by: A. Golmohammādi & M.E. Fattāhi, Tehrān: Ney. [In Persian].
_____________, 2013, The Coup (The CIA, and the roots of modern U.S-Iranian relations), Translated by: M.E. Fattāhi, Tehrān: Ney. [In Persian].
Akhavān, B., 2009, Causes of the ineffectiveness of political parties in Iran, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Āqajari, H. & Nourmohammadi, M., 2021. The Tudeh Party and the Marxist-Leninist Concept of the “National Question” in Iran (1941-1979), Historical Sciences Studies, Vol.13, No 3, (1-26) [In Persian].
Asghari, M., 2015, Iran's political parties, successes and failures, Tehrān: Kadivar. [In Persian].
Behrooz, M., 2011, Rebels with a cause the failure or the left in Iran, Translated by: M. Partovi, Tehrān: Qoqnos. [In Persian].
Bill, J. & Louis, V.R, 1988, Mossadeq, Iranian Nationalism and oil, Translated by: A. Mahdavi & K. Bayāt, Tehrān: Nashr-e nou.
Burrel, R.M, 2010, Iran Political Diaries 1881-1965, Vol. 14, Translated by: A. Amiri, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Cottam, R., 1992, Nationalism in Iran, Translated by: A. Tadayon, Tehrān: Kavir. [In Persian].
Davāni, A., 2002, Memories and Struggles of Mohammad Taqi Falsafi, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Edwards, B & Gillham, P., 2013, Resource Mobilization Theory, prepared for The Blackwell Encyclopedia of Social and Political Movements, 2nd Edition.
Elm, M., 2007, The Contribution of Iran's Political Culture to Party Instability, Tehrān: NikFarjām. [In Persian].
Esmāeili, Kh., 2000, Iranian political parties from the constitutional era to the coup of August 19, 1991, Vol.1, Kermanshāh: Tāq Bostān. [In Persian].
Farhādi, E. & Others, Constitutional Revolution and Islamic Revolution of Iran Based on the Theory of Mobilization by Charles Tilly,  Institute for humanities and cultural studies, Vol.4, No 7, (109-131). [in Persian].
Foran, J., 2013, Fragile resistance social transformation in Iran (from 1500 to revolution), , Translated by: A. Tadayon, Tehrān: Rasā. [In Persian].
Golmohammadi, A., 2003, Fada'iyan-e Islam according to the narrations, Vol.1-2, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Hoseinizādeh, M. & Shafiei Ardestāni, R., 2017, Mobilization of Resources: The Political Culture and the Issue of Continuity of Social Movements in Iran: The Case Study of Oil Movement, Institute for humanities and cultural studies, Vol.7, No 13, (85-107). [in Persian].
Jahāntāb, M., 2023, The Tudeh Party (1941 to the coup of 11 August – a sociological study of the historical course), Tehrān: Sorāyesh. [In Persian].
Jāmi, 2013, The past is a beacon for the future, a group of researchers, Tehrān: Negāh. [in Persian].
Jazani, B., Iran's thirty-year history, Vol.1, [in Persian].
Jenkins, J., 1983, Resource Mobilization Theory and the Study of Social Movements, Columbia: University of Missouri.
Kātoziyān, M., 2009, The political economy of Iran from the constitutional era to the end of the Pahlavi dynasty, Translated by: M. Nafisi & K. Azizi, Tehrān: Markaz. [In Persian].
Keshavārz, F., 1978, I accuse the Central Committee of the Tudeh Party, Tehrān: Ravāq. [in Persian].
Khāmei , A., 1984. Fifty three people, Tehrān: Hafteh [in Persian].
Khosropanāh, M., 2022, The Iranian Tudeh party officers' organization, Tehrān: Shirazah. [in Persian].
Khosroshāhi, H., 2000, The Devotees of Islam (History, Performance, Thought), Tehrān: Etelāāt. [in Persian].
Kiyānoori, N., 1980, The Tudeh Party of Iran and Dr. Mohammad Mossadegh, Tehrān: The Tudeh Party of Iran. [in Persian].
____________, 1992, Memories of Noureddin Kiyānoori, Tehrān: Etelāāt. [in Persian].
Kohestāninejād, M., 2021, Iran Party (Collection of Documents and Statements 1323-1332), Tehrān: Shirāzeh. [in Persian].
Manzourolajdād, M., Fada'iyan-e Islam, Goftegou Magazine, Vol.29, (187-231). [in Persian].
Maqsoudi, M., 2010, Iran's socio-political developments, Tehrān: Rozaneh. [in Persian].
Mehrabān, R., 1981, A brief survey of the liberal bourgeois parties in confronting the Iranian labor and revolutionary movement, Tehrān: Peik-e Iran. [in Persian].
Modiršanechi, M., 1996, Iranian political parties, Tehrān: Rasā. [in Persian].
Mossadegh's notes in prison, 1980, Compiled by I. Afshār, Tehrān: Iran Zamin. [In Persian].
NavābSafavi, M., 1978, Fadāeiyān's announcement. [In Persian].
Nazari, A. & Attārzādeh, B., Resource Mobilization of Theory and Collective Action of July 21st, 1952, Islamic Revolution Research, Vol.1, No 31 (29-70) [In Persian].
Nazari, F., 2017, Biography and memoirs of AmirAbdollāh Karbāschiān, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Nāzem, R., 2009, Seyyed Hossein Fatemi and Iran's Political Developments, Tehrān: Āgāh. [in Persian].
Nejāti, Gh., 1994, The movement to nationalize the oil industry and the coup of August 19, 1953, Tehrān: Sahāmi-e Enteshār. [in Persian].
Omidvār, H. & Daryābeigi, M.A, 2010, A historical study on the factors inhibiting political parties in Iran, Tehrān: Afrāz. [In Persian].
Panāhi, M.H, 2013, Theories of Revolution: Occurrence, Process, and Consequences Tehrān: Samt. [in Persian].
Petherick, C., 2014, The CIA in Iran: The Coup and the origins of the US-Iran divide, Translated by: N. Āmeli, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Rahnamā, A., 2008, Religious forces on the basis of the national movement, Tehrān: Gām-eNou. [In Persian].
__________, 2021. Behind the scenes of the coup, Translated by: F. Rashidiyān, Tehrān: Ney. [In Persian].
Roosevelt, K., 2015, Coup (Chromita Roosevelt's memoirs of the August 11 coup), Translated by: M. Asgari, Tehrān: Sales. [In Persian].
Sedqi, Z., (1986). Interview with Ahmad Zirakzadeh, Harvard Oral History Project (by Habib Lajavardi's effort) Virginia.
Shahbāzi, A., 1993, Memories of Iraj Eskandari, Tehrān: Political studies and research institute. [In Persian].
Skocpol, T., Vision and method in historical sociology, 2009, Translated by: H. Āqajari, Tehrān: Markaz. [In Persian].
Songs of War and Revolution (Hymns Collection), Publications of the Tudeh Party of Iran.
Tabari, E., 1987, "Kajrāheh" (Memoirs of the Tudeh Party), Tehrān: Amirkabir. [In Persian].
Tabrizniyā, H., 1998, Some Causes of the Instability of Political Parties in Iran, Mashhad: Siyavash. [In Persian].
Teyrāni, B., 1997, Documents of Iranian political parties, Vol.1, Tehrān: National Documents Organization of Iran. [In Persian].
The Tudeh Party from its formation to its collapse, 2008, Through the efforts of a group of researchers, Tehrān: Political studies and research institute. [In Persian].
Tilly, CH., 2006, From mobilization to revolution, Translated by: A. Morshedizād, Tehrān: Imam Khomeini and Islamic Revolution Research Institute. [In Persian].
US Foreign Relations Documents on the Iranian Oil Nationalization Movement, 1998, Vol.2, Translated by: A. Mahdavi & A. Androudi, Tehrān: Elmi.
What does the Tudeh Party of Iran say and what does it want?, 1943, prepared by the Tudeh Party Propaganda Commission, included in: Historical Documents of the Labor, Social Democratic and Communist Movement of Iran, Vol.1, Tehrān: Elm. [In Persian].
Yāri, S., 2005, The Iran Party according to SAVAK documents, Tehrān: Islamic Revolution Documents Center. [In Persian].
Yosefiyān Ārāni, J. & Others, 2015 Mobilizing resources in the Iranian national movement, Tehrān: Army of the Islamic Republic of Iran. [In Persian].
Zirakzādeh A., 1997, Unanswered Questions in Exceptional Years, by A.Z. Zarifi & Kh. Saeedi, Tehrān: Niloofar. [In Persian].
Library, Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly
National Library and Archives Organization of Iran
Besūye-Āyandeh Newspaper. [in persian].
Etelāāt Newspaper. [in persian].
Jebhe-ye Āzādi Newspaper. [in persian].
Manshour-e Barādari Magazine. [in persian].
Nabard-e Mellat Newspaper. [in persian].
Rahbar Newspaper. [in persian].
Shahbāz Newspaper. [in persian].