نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار دانشکده هنر دانشگاه الزهرا رییس دانشکده هنر الزهرا
2 دانشجوی کارشناسی ارشد رشتة نقاشی، دانشکدة هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
چکیده
نقشمایه ماهی به عنوان یک نقش از انواع نقوش آبزیان در کنار عنصر آب در نگارگری ایرانی، دارای معانی نمادین گوناگون و چندلایه است. این نقشمایه که در تاریخ هنر ایران به صورتهای متنوعی بازنمایی شده است؛ افزون بر سویههای زیباییشناختی بصری، دارای معانی نمادینی است که با باورهای مذهبی، اسطورهای و فرهنگی جامعه ایران پیوند خورده است. در این نوشتار، به بررسی مضامین نمادین نقشمایه ماهی در نگارههایی منتخب از مکاتب دوره ایلخانی تا صفوی پرداخته شده است. هدف پژوهش، افزون بر بیان پیشینه اجرای نقشمایه ماهی در آثار هنر ایران و مرور ویژگیهای ساختاری این نقشمایه، بررسی معانی نمادین نقشمایه مذکور در نمونه نگارههای منتخب از مکاتب نگارگری ایران است. در اینجا سوال این است که: نقشمایه ماهی در نگارهها دارای چه مضامین نمادین و چه ویژگیهای بصری بوده است؟ به علاوه ریشههای این معانی نمادین را در کدامین بخشهای تاریخ هنر ایران میتوان جست؟ سیر تحول بصری نقشمایه ماهی در نگارهها به چه نحوی بوده است؟ گردآوری این مطالب، به روش کتابخانهای و اسنادی، با رویکردی تاریخی و به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است. از نتایج پژوهش چنین برمیآید که، ماهی در نگارگری ایرانی نه تنها نمادی از زندگی، برکت و پایداری است بلکه به عنوان واسطهای میان دنیای زمینی و معنوی عمل کرده و نقشی مهم در تبیین جهانبینی هنرمندان ایرانی ایفا کرده است. اگرچه این نقشمایه نقشی پرتکرار در نگارگری نبوده اما در مواردی که از آن استفاده شده است، اغلب نقشی کلیدی را در روایت تصویری نگاره ایفا کرده است مانند: نقشمایه ماهی در نگاره حضرت یونس(ع) و نهنگ. یافتهها نشانگر آن است که نقشمایه ماهی در نگارهها، متناسب با بافت روایی و مضمون کلی صحنه، معنا ویژه مییابد. با این حال، در نگاهی کلیتر، این نقشمایه عنصری تأثیرگذار و معنازا در ساختار ترکیبی نگارهها است و حضور آن، اغلب فراتر از جنبه تزئینی، حامل مفاهیم نمادین است که به غنای معنایی اثر میافزاید.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
An Analysis of the Symbolic Evolution of the Fish Motif in the History of Iranian Painting from the Ilkhanid to Safavid Period
نویسندگان [English]
- Elaheh Panjehbashi 1
- Rana Mohammadzadeh 2
1 associate professor at alzhara uni head of art university
2 Master's student in Painting, Faculty of Visual Arts, University of Art, Tehran, Iran
چکیده [English]
The fish motif, as one of the types of aquatic motifs alongside the element of water in Iranian painting, has various and multi-layered symbolic meanings. This motif, which has been represented in various forms in the history of Iranian art; in addition to its visual aesthetic aspects, has symbolic meanings that are linked to the religious, mythological, and cultural beliefs of Iranian society. In this article, the symbolic themes of the fish motif in selected paintings from the Ilkhanid to Safavid schools have been examined. The aim of the research, in addition to stating the history of the implementation of the fish motif in Iranian art works and reviewing the structural features of this motif, is to examine the symbolic meanings of the aforementioned motif in selected paintings from Iranian painting schools. The question here is: What symbolic themes and visual features did the fish motif have in the paintings? In addition, in which parts of the history of Iranian art can the roots of these symbolic meanings be found? How has the visual evolution of the fish motif in paintings been? The collection of this material has been done through a library and documentary method, with a historical approach and in a descriptive-analytical manner. The results of the research show that, in Iranian painting, the fish is not only a symbol of life, blessing, and stability, but also acts as a mediator between the earthly and spiritual worlds and has played an important role in explaining the worldview of Iranian artists. Although this motif has not played a frequent role in painting, in cases where it has been used, it has often played a key role in the visual narrative of the painting, such as: the fish motif in the painting of Prophet Yunus (AS) and the whale. The findings indicate that the fish motif in paintings acquires a special meaning in accordance with the narrative context and overall theme of the scene. However, in a more general view, this motif is an influential and meaningful element in the compositional structure of the paintings, and its presence, often beyond its decorative aspect, carries symbolic concepts that add to the semantic richness of the work.
کلیدواژهها [English]
- Iranian painting
- Miniature
- symbol
- motif
- fish motif
اعظمزاده، محمد؛ آزادخانکندی، هانیه؛ صباغپور، الناز (۱۳۹۶). سیر تحول طراحی از طبیعت مطالعه موردی نقش ماهی از دوران گذشته تا دوره قاجار. تهران: مارلیک.
بابائی فلاح، هادی؛ بلخاری قهی، حسن (1398)، «ریشه های ادبی، محتوایی و زیباشناختی رنگ آسمان روز و شب در نگاره های سلطان محمد نقاش»، هنرهای صناعی اسلامی، شماره 5، 13 – 28.
پاشایی، ژیلا (1393)، «ظهور نقش مایۀ ماهی آئین مهر در مهرهای دوره قاجار و فلوس های دورۀ صفوی و قاجار»، گنجینه اسناد، سال 24، شماره 2، 106- 137.
پورچنگیز، صدیقه (1395)، «بررسی تطبیقی نگاره های مذهبی نسخه جامع التواریخ دوره ایلخانی و مجمع التواریخ دوره تیموری»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما عفت السادات افضلطوسی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا.
جان نثاری، فائزه؛ تقوی نژاد، بهاره (1402)، «بررسی ساختار و ترکیب بندی نقش ماهی در سفال و کاشی های سده ششم تا چهاردهم هجری قمری در ایران»، رهپویه هنرهای تجسمی، سال 6، شماره 2، 5 – 15.
حسامی، وحیده؛ بابرکت، سمیرا (1396)، «مطالعه نماد ماهی و کاربرد فرم آن در قالی های صفوی و قاجار»، نگارینه هنر اسلامی، شماره 14، 47 – 62.
دهقان، خاطره؛ چیت سازیان، امیرحسین (1394)، «تفسیر نمادین نقشمایه ماهی در سفالینه های قرون 6 و 7 هجری ایران با نظری بر مثنوی مولانا»، نگارینه هنر اسلامی، شماره 5، 74 – 85.
صباغ پور، طیبه؛ شایسته فر، مهناز (1388)، «تاویل و تفسیر معانی نمادین نقش مایه ماهی در قالی های دوره صفویه با نظر به مثنوی معنوی مولانا»، گلجام، شماره 12، 31 – 54.
صرامی، عارفه (1393)، «تحلیل ساختاری دوگانگی نقش نمادین ماهی درهم در هنر ایرانی – اسلامی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما بهار مختاریان، دانشگاه هنر اصفهان.
صفاران، الیاس؛ احمدپناه، سیدابوتراب؛ عاملی، فاطمه (1395)، «بررسی نقش ماهی درهم (ریزه ماهی) در قالی بافی بیرجند»، مطالعات هنراسلامی، شماره 24، 59 – 78.
عادلی، سارا (1390)، «مطالعه تطبیقی خوشه تصویری دریا در اساطیر و تمدن های کهن ایران و بین النهرین با شعرعرفانی فارسی(اشعار مولوی)»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما ابوالقاسم دادور، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا.
فربد، زهرا (1399)، «مطالعه ای بر نقش نماد ماهی در هنر معاصر با بیان آسیب های اجتماعی، پایان نامه کارشناسی ارشد»، استاد راهنما پریسا شادقزوینی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا.
قربان زاده ارزنق، ثمین (1396)، «بررسی تطبیقی نماد حیوانات در ادبیات عربی و فارسی(از آغاز تاپایان سده دهم هجری)»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما علی قهرمانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.
کاظمپور، مهدی؛ شفایی، بهاره (1397)، «نشانه شناسی نقش ماهی با رویکرد عرفانی در سه نمونه از سفالینههای عصر معاصر مطالعه موردی مند گناباد»، هنرهای صناعی اسلامی، شماره 3، 51 – ۵۷.
کفشچیان مقدم، اصغر؛ یاحقی، مریم (۱۳۹۰)، «بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران»، هنر و معماری باغ نظر، شماره ۱۹، ۶۵ – ۷۶.
نیکوئی، مژگان؛ قوجه زاده، علیرضا؛ خدادادی مهاباد، معصومه؛ کاکاوند قلعه نویی، فاطمه (1398)، «تطبیق مفهومی نماد ماهی در اساطیر، قرآن و مثنوی معنوی و کاربرد آن در آثار هنری»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 36، 270 – 289.
گلی زاده، پروین؛ ابراهیمی، مختار؛ سعادتی، افسانه (1394)، «تحلیل ماهی یک نماد معنوی در مثنوی مولوی»، زیبایی شناسی ادبی، شماره 25، 112- 126.
ولی خان، مهدیس (1401)، «تحلیل نقشمایه بز – ماهی در کتب نجومی ایران دوره تیموری مبتنی بر رویکرد آیکونوگرافی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما زهره طباطبایی، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان.
Adamova .Adel T, Bayani, Manijeh. 2015. Persian Painting ,The Arts Of The Book And Portraiture. First Published In The United Kingdom By Thames & Hudson Ltd.
Adeli, Sara. 2011, A Comparative Study of the Sea Image Cluster in the Myths and Civilizations of Ancient Iran and Mesopotamia with Persian Mystical Poetry (Poems of Rumi), Master's Thesis, Supervisor: Abolghasem Dadour, Faculty of Arts, Al-Zahra University. [in Persian]
Azamzadeh, Mohammad; Azadkhankandi, Hanieh; Sabaghpour, Elnaz 2017. The Evolution of Design from Nature: A Case Study of Fish Patterns from the Past to the Qajar Period. Tehran: Marlik.
- W. Robinson Victoria, B.W; Albert Museum, London. 1976. PERSIAN DRAWINGS From the 14th through the 19th Century. LITTLE. Little brown and company LB Boston Toronto.
Babaei Fallah, Hadi; Balkhari-Ghahi, Hassan. 2019. “Literary, Content and Aesthetic Roots of the Day and Night Sky Colors in the Paintings of Sultan Mohammad Naghash”, Islamic Industrial Arts, No. 5, 13-28. [in Persian]
Dehghan, Khatereh; Chitsazian, Amirhossein. 2015. “Symbolic Interpretation of the Fish Motif in Pottery from the 6th and 7th Centuries AH in Iran with a Comment on Rumi’s Masnavi”, Negarineh Honar Islaami, No. 5, 74 – 85. [in Persian]
Farbod, Zahra. 2019, A study on the role of the fish symbol in contemporary art expressing social harms, Master's thesis, supervisor Parisa Shadaqzveini, Faculty of Art, Al-Zahra University. [in Persian]
Ghorbanzadeh Arznaq, Samin. 2017, A Comparative Study of Animal Symbolism in Arabic and Persian Literature (From the Beginning to the End of the Tenth Century AH), Master's Thesis, Supervisor: Ali Ghahremani, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Madani University of Azerbaijan. [in Persian]
Golizadeh, Parvin; Ebrahimi, Mokhtar; Saadati, Afsaneh. 2015. “Analysis of the Fish as a Spiritual Symbol in Rumi’s Mathnavi”, Literary Aesthetics, No. 25, 112 – 126. [in Persian]
JanNesari, Faezeh; Taghavi Nejad, Bahareh. 2023. “A Study of the Structure and Composition of Fish Patterns in Pottery and Tiles from the 6th to the 14th Century AH in Iran”, Rahpooyeh Hanaraye Tazgemismi, Year 6, No. 2, 5 – 15. [in Persian] Hosami, Vahideh; Babarekat, Samira. 2017. “Study of the Fish Symbol and the Application of Its Form in Safavid and Qajar Carpets”, Negarineh Honar Islaami, No. 14, 47 – 62. [in Persian]
Kafeshchian-e-Moghaddam, Asghar; Yahaghi, Maryam. 2011. "A study of symbolic elements in Iranian painting", Art and Architecture of Bagh-e-Nazar, No. 19, 65 - 76. [in Persian]
Kazempour, Mehdi; Shefaei, Bahareh. 2018. "Semiology of the fish symbol with a mystical approach in three examples of contemporary pottery: a case study of Gonabad", Islamic Industrial Arts, No. 3, 51 - 57. [in Persian]
Nikoui, Mozhgan; Ghojehzadeh, Alireza; Khodadadi Mahabad, Masoumeh; Kakavand Qale Noi, Fatemeh. 2019. “Conceptual Application of the Fish Symbol in Mythology, the Quran and the Spiritual Mathnavi and Its Application in Works of Art”, Islamic Art Studies, No. 36, 270 – 289. [in Persian]
Pashaei, Jila. 2014. “The Emergence of the Fish Motif of the Seal on Seals of the Qajar Period and Floss of the Safavid and Qajar Periods”, Ganjineh-e-Sanad, Year 24, No. 2, 106-137. [in Persian]
Pourchengiz, Sedighe. 2016, A Comparative Study of Religious Paintings of the Comprehensive Edition of the Chronicles of the Ilkhanid Period and the Comprehensive Edition of the Chronicles of the Timurid Period", Master's thesis, supervised by Professor Effat al-Sadat Afzal-Toosi, Faculty of Arts, Al-Zahra University. [in Persian]
Sabbaghpour, Tayyebeh; Shayestefar, Mahnaz. 2009. “Interpretation and interpretation of the symbolic meanings of the fish motif in Safavid carpets with reference to Rumi’s spiritual Mathnawi”, Goljam Journal, No. 12, 31 – 54. [in Persian]
Saffaran, Elias; Ahmadpanah, Seyyedaboutrab; Ameli, Fatemeh. 2016. “A study of the fish motif in Birjand carpet weaving”, Islamic Art Studies, No. 24, 59 – 78. [in Persian]
Sarami, Arefeh. 2014, A Structural Analysis of the Duality of the Symbolic Role of the Fish in Iranian-Islamic Art, Master's Thesis, Supervisor Bahar Mokhtarian, Isfahan University of Art. [in Persian]
Vali Khan, Mahdis. 1401, Analysis of the Goat-Fish Motif in Iranian Astronomical Books of the Timurid Period Based on an Iconographic Approach, Master's thesis, supervisor Zohreh Tabatabaei, Faculty of Handicrafts, Isfahan University of Arts. [in Persian].
)