نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• محمدحسین سلیمانی ¹
• انور خالندی ²
• رضا شجری قاسم خیلی ¹

¹ استادیار گروه تاریخ دانشگاه مازندران، مازندران، ایران.

² استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

قاسمعلی قاینی از دانشمندان فارسی‌نویس و گمنام اواخر عصر صفوی و همروزگار با شاه سلیمان است. وی دارای آثار بسیاری در علم نجوم، احکام نجوم، صنعت ساخت اسطرلاب، نورشناسی، علوم غریبه و تفسیر است. با این همه نه‌تنها بسیاری از کتابهای شناخته شدۀ او بررسی و تصحیح نشده، که بسیاری از آثار گمشدۀ او که در رساله‌های دیگر خود از آنها نام برده نیز شناسایی و فهرست نشده است. یکی از این آثار ناشناخته رساله مطالع العارفین است. از این رساله تنها یک نسخه در کتابخانۀ مدرسۀ علمیه حضرت ولیعصر خوانسار شناسایی شده است. این رساله در حکمت نظری و کلام تألیف شده و در اصل پاسخ‌هایی است به زبان فارسی و با بیان ساده و به دور از پیچیدگی به پرسشهای فلسفی – کلامی یکی از ملوک جیل و دیلم که از وی در رساله نام برده نشده است. پژوهش پیش رو بر آن است تا به بررسی نسخه مطالع العارفین از لحاظ شکلی، ساختاری و محتوایی بپردازد. دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد که علاوه بر آنکه قاینی به عنوان سازنده ساخت افزارهای نجومی و دانشمندی در علم نجوم، علوم غریبه، تفسیر قرآن و نورشناسی شهیر بوده، در زمینه حکمت نظری و کلام نیز اثری درخور توجه از خود به یادگار گذاشته و با آثار کلامی قبل از خود آشنایی داشته و با نگارش مطالع العارفین نشان داده که هم با دیدگاههای متکلمان اخباری و هم متکلمان فلسفی که بعد از محمدامین استرآبادی و ملا صدرا دو جریان فکری کلامی بودند، آشنا بوده و در اثر خود از آنها بهره جسته است. از آنجا که قاینی، انتقاداتی را به برخی عقاید متکلمان پیشین وارد کرده و نظریات خود را به صورت استدلال و صریح بیان کرده، این اثر می‌تواند روندها و تکاپوهای کلامی- فلسفی عالمان شیعی را پس از ملاصدرا روشن‌تر ساخته و به شناخته شدن آثار آنان یاری و چشم‌اندازی از پویایی‌های فکری، علمی و حِکَمی ایشان را در واپسین سال‌های عصر صفوی نشان دهد

کلیدواژه‌ها

• مطالع العارفین
• قاسمعلی قاینی
• صفویان
• نسخه‌شناسی
• حکمت
• کلام

موضوعات

• تاریخ

عنوان مقاله [English]

Introduction and Review of Matale Al-Aarifin: A Newly Discovered Manuscript from the Safavid Era

نویسندگان [English]

• Mohammad Hossein Soleymani ¹
• Anvar khalandi ²
• Reza Shajari Ghasem Kheyli ¹

¹ Assistant Professor, History Department, Faculty of Letters and Human Science, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

² Anvar khalandi: Assistant Professor, History Department, Faculty of Letters and Human Science, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

Qasem Ali Qayeni is one of the Persian-writing and obscure scholars from the late Safavid era, contemporaneous with Shah Sulayman. He authored numerous works in astronomy, astrological rulings, the craft of astrolabe construction, optics, occult sciences, and Quranic exegesis. Nevertheless, not only have many of his known books remained unexamined and unedited, but numerous lost works—mentioned by him in his other treatises—have yet to be identified and cataloged. One such unknown work is the manuscript treatise Matāliʿ al-ʿĀrifīn. Only a single copy of this treatise has been identified in the library of the Hawza ʿIlmiyya of Hazrat Vali-e Asr in Khansar. Matāliʿ al-ʿĀrifīn is composed in theoretical philosophy and theology, and it essentially consists of responses in Persian, expressed in a simple and straightforward manner free of complexity, to the philosophical-theological questions posed by one of the kings of Gil and Daylam, whose name is not mentioned in the treatise. The present study aims to investigate the codicology and bibliography of Matāliʿ al-ʿĀrifīn.The findings of this research demonstrate that, beyond his renown as a builder of astronomical instruments and a scholar in astronomy, occult sciences, Quranic exegesis, and optics, Qayeni has bequeathed a noteworthy contribution to theoretical philosophy and theology. He was familiar with the theological works preceding his own, and through authoring Matāliʿ al-ʿĀrifīn, he has shown acquaintance with the viewpoints of both Akhbari theologians and philosophical theologians—the two major theological intellectual currents that emerged after Muhammad Amin Astarabadi and Mulla Sadra—and has drawn upon them in this work. Given that Qayeni levels criticisms against certain beliefs of earlier theologians and articulates his own views in an argumentative and explicit fashion, this treatise can illuminate the trends and intellectual pursuits in theological-philosophical matters among Shiite scholars following Mulla Sadra, aid in the recognition of their works, and offer a perspective on the intellectual, scientific, and philosophical dynamics of these scholars during the final years of the Safavid era

کلیدواژه‌ها [English]

• Matale al-Arifin
• Qasem Ali Qaini
• Safavids
• Codicology
• Wisdom
• Theology