تاریخ
حمید حاجیان پور؛ خلیل صالحی
چکیده
تجارت بین المللی در قرن شانزدهم میلادی شاهد تغییرات ژرفی بود که شکل‌گیری کمپانی‌های تجاری و کشف راه‌های دریایی جدید را میتوان از مصادیق بارز آن دانست. یکی از نخستین کمپانی‌هایی که در این قرن موجودیت یافت و توانست راه دریایی جدیدی را به تجارت بین المللی بگنجاند کمپانی مسکوی بود. این کمپانی همچنین موفق گردید نخستین مناسبات تجاری ...
بیشتر
تجارت بین المللی در قرن شانزدهم میلادی شاهد تغییرات ژرفی بود که شکل‌گیری کمپانی‌های تجاری و کشف راه‌های دریایی جدید را میتوان از مصادیق بارز آن دانست. یکی از نخستین کمپانی‌هایی که در این قرن موجودیت یافت و توانست راه دریایی جدیدی را به تجارت بین المللی بگنجاند کمپانی مسکوی بود. این کمپانی همچنین موفق گردید نخستین مناسبات تجاری و دیپلماتیک مستقیم میان انگلستان و ایران را از مسیر دریاهای شمالی و روسیه منعقد نماید. اما بعد از دو دهه فعالیت کمپانی در ایران عصر صفوی این موسسه بازرگانی از ادامه فعالیت‌های تجاری در ایران صرف نظر نمود. این پژوهش به دنبال پاسخ به این مسئله است که چرا کمپانی انگلیسی مسکوی از استمرار تجارت با ایران از طریق دریایی شمال و روسیه صرف نظر نمود. این مقاله به روش توصیفی_ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به دنبال پاسخ به این پرسش است. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که مناسبات سیاسی میان دولت‌های صفوی، عثمانی، روسیه و انگلستان با یکدیگر و نتایج ناشی از آن تاثیرات سویی بر عملکرد کمپانی گذاشت. شرایط جغرافیایی و امنیتی حاکم بر مسیر مورد استفاده کمپانی نیز موانع عدیده‌ای را بر سر راه بازرگانان انگلیسی ایجا می‌نمود. علاوه بر عوامل مذکور تجار انگلیسی پس از پشت سر گذاشتن این مشکلات و سختی‌ها خود را با رقبای کهنه کار و پرتجربه‌ای همانند ترک‌ها، ونیزی‌ها و ارامنه در بازارهای ایران مواجه می‌دیدند. مجموع این موانع مدیران کمپانی مسکوی در لندن را به ترک تجارت با ایران از طریق راهای شمالی متقاعد نمود
تاریخ
زهرا سادات کشاورز؛ اصغر منتظرالقائم
چکیده
متون علاوه بر اینکه منابعی تاریخیاند شایسته توجه در مقام متونی هستند که گویای نوع رویکردهای مورخان به جامعه و حاکمیت است و براساس همین نوع نگاه به متون تاریخی است که مورخ میتواند بسترهایی برای فهم تأثیری که این متون در برداشت ما از تاریخ ایجاد میکنند فراهم نماید. این مقاله درصدد است با مرجع قرار دادن مفهوم بینامتنیت در تئوری ...
بیشتر
متون علاوه بر اینکه منابعی تاریخیاند شایسته توجه در مقام متونی هستند که گویای نوع رویکردهای مورخان به جامعه و حاکمیت است و براساس همین نوع نگاه به متون تاریخی است که مورخ میتواند بسترهایی برای فهم تأثیری که این متون در برداشت ما از تاریخ ایجاد میکنند فراهم نماید. این مقاله درصدد است با مرجع قرار دادن مفهوم بینامتنیت در تئوری ژولیا کریستوا و زیگمون فروید، متن تاریخی-شیعی کتاب گیلان و دیلمستان مرعشی را در تعاطی با متن حاکمیت و جامعه وقت قرار دهد تا بر هم کنش میان این متون در مقام امری بینامتنی را به مبنایی برای استخراج انواع این روابط در عصر صفویه بدل نماید. سؤال اصلی پژوهش آن است که سنخهای روابط بینامتنی تاریخ محلی و حاکمیت کدام هستند؟و چگونه این روابط میتوانند رویکردی به فهم تاریخ اجتماعی بگشایند؟ فرضیه اصلی پژوهش وجود روابط متعدد میان متن تاریخی یادشده و متن حاکمیت آلکیا و جامعه وقت میباشد که در سطح جمعآوری دادهها با روش اسنادی و در سطح تحلیلی با روش ارجاع نظری صورت پذیرفته است. یافتههای تحقیق با احصاء سه رابطه بازتولیدی، رابطه تصعیدی و رابطه انتقادی میان متن تاریخی گیلان و دیلمستان و متن حاکمیت و جامعه وقت نشان میدهد تواریخ محلی از ناحیه نوع رابطه متن خود با متن حکمرانی، نوع رابطه با متن اجتماعی را نیز رقم زدهاند؛ زیرا آنگاه که نوع این رابطه با متن حکمرانی، بازتولیدی و تصعیدی بوده است، رابطه با متن اجتماعی، انسدادی بوده یا به نفع حاکمیت سوگیری کرده است و تنها آنگاه که نوع این رابطه انتقادی بوده است، رابطه با متن اجتماعی برقرار گردیده است و حقوق و ملاحضات اجتماعی در برابر نهاد رسمی قدرت، برجسته شده است.
یحیی بوذری‌نژاد؛ حسین ایرانپور
چکیده
نقش علما در تأسیس، اوج‌گیری و زوال حکومت صفویه همیشه مورد سوال و توجه اندیشمندان بوده‌است. توجه به شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی در ابتدای تأسیس و شکل‌گیری دیوانسالاری دولت صفوی و نیز توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شاهان و جامعه در اواخر عهد صفوی در این پژوهش مورد اهتمام قرارگرفته تا نقش و مقدار تأثیرگذاری هر کدام ...
بیشتر
نقش علما در تأسیس، اوج‌گیری و زوال حکومت صفویه همیشه مورد سوال و توجه اندیشمندان بوده‌است. توجه به شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی در ابتدای تأسیس و شکل‌گیری دیوانسالاری دولت صفوی و نیز توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شاهان و جامعه در اواخر عهد صفوی در این پژوهش مورد اهتمام قرارگرفته تا نقش و مقدار تأثیرگذاری هر کدام از عوامل در زوال حکومت صفوی مشخص شود و در کنار آنها نقش نهاد دین نیز نمایان گردد. بدین ترتیب این سوال شکل میگیرد که فرضیات تاثیر نهاد دین بر زوال تدریجی دولت صفوی کدامند. نهاد دین در ابتدا و اواسط دورۀ صفوی نقش خود را بدون خدشه انجام داده‌است، اما در اواخر این دوره و با ظهور علمای اخباری، و تأییداتی که نسبت به شاهان صفوی داشته‌است، مقداری در نابسامانی اواخر این دوره تاثیرگذار بوده‌است؛ هرچند عوامل و علل دیگر این سقوط، به حدی کثرت دارد که نقش نهاد دین در میان آنها رنگ می‌بازد و میتوان گفت بدون تأثیر است. پاسخ به مسألۀ این پژوهش تتبع جامعی در منابع متعدد تاریخیِ مربوط به عهد صفوی را می‌طلبید که به تبع آن سعی بر استفادۀ حداکثری از منابع کتابخانه‌ای و تبیین و توصیف مطلب بر اساس روش تحلیل اسنادی شده‌است. به نظر می‌رسد فرضیاتی که تأثیر منفی نهاد دین بر زوال دولت صفوی را پررنگ دانسته‌اند، مقداری در تحلیل خود دچار اشتباه بوده و تحلیل درستی از ماجرا نداشته‌اند.
اکرم کریم‌زاده اصفهانی
چکیده
هر متنی با اغراض خاصی نوشته میشود و آگاهانه گفتمان، قدرت و سلطه خود را در بین خوانندگان و مخاطبان، رقیبان و مخالفان گسترش میدهد. متون داستانی نیز این گونه‌اند. از زمره این متون عالم‌آرای شاه اسماعیل است که روایت حماسی ویژهای از نحوه به قدرت رسیدن شاه اسماعیل، روند پیوسته و سریع پیشرفت او و تبدیل شدنش به نمادی از قدرت و شجاعت است. ...
بیشتر
هر متنی با اغراض خاصی نوشته میشود و آگاهانه گفتمان، قدرت و سلطه خود را در بین خوانندگان و مخاطبان، رقیبان و مخالفان گسترش میدهد. متون داستانی نیز این گونه‌اند. از زمره این متون عالم‌آرای شاه اسماعیل است که روایت حماسی ویژهای از نحوه به قدرت رسیدن شاه اسماعیل، روند پیوسته و سریع پیشرفت او و تبدیل شدنش به نمادی از قدرت و شجاعت است. یکی از ابزارهای پدیدآور چنین روایتی، نامه‌هایی است که در فحوای مطالب این کتاب مندرج‌اند و با بررسی دقیق آنها میتوان به اغراض خاص و نحوه تفکر مؤلف پی برد. در این بررسی با الهام‌گیری از مدل تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف (در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین) و با توجه به بلاغت فارسی، مدلی با رویکرد بومی طراحی شده است؛ متن در سطح زبانی و بلاغی توصیف شده و با قیاس بین عالم‌آرا و دیگر منابع این دوره، میزان تأثیر و تأثّر هدفمند آنها بررسی و سپس به تبیین اغراض مؤلف و نزاع‌های گفتمانی پرداخته شده است. در این نامه‌ها روند کسب و حفظ قدرت و منازعات میان صفویان با مدعیان داخلی سلطنت، تیموریان، ازبکان، گورکانیان و عثمانی بازنمایی شده است. از نتایج این پژوهش اثباتِ همبستگیِ منفیِ بزرگنمایی و اغراق در نشان دادن شایستگی‌های فرمانروایی در شاه اسماعیل و در مقابل کم‌رنگ‌سازی همین ویژگی‌ها در مخالفان و رقیبان وی است. روند صعودی قدرت‌گیری شاه اسماعیل، پس از شکست چالدران متوقف میشود و متن عالم‌آرا بیشتر به روایت ضعف رقیبان می‌پردازد. نامههای شخص شاه اسماعیل پس از این واقعه ـ برای القای گفتمان صفوی ـ به نحو چشمگیری کاهش یافته است.
محیا شعیبی عمرانی
چکیده
با روی کار آمدن دولت صفوی و رسمیت یافتن آییـن تشیّع، نیاز به متونی وجود داشت که دستورالعملها و قواعد فقهی این مذهب را در حوزههای مختلف برای عموم افراد جامعه شرح دهند. یکی از این حوزههای فقهی، علم شروط و وثایق است که دستورالعملهای تدوین اسناد و قبالههای شرعی را توضیح میدهد. اهمیت فراوان این حوزه و کمبود منابع مدوّن در ...
بیشتر
با روی کار آمدن دولت صفوی و رسمیت یافتن آییـن تشیّع، نیاز به متونی وجود داشت که دستورالعملها و قواعد فقهی این مذهب را در حوزههای مختلف برای عموم افراد جامعه شرح دهند. یکی از این حوزههای فقهی، علم شروط و وثایق است که دستورالعملهای تدوین اسناد و قبالههای شرعی را توضیح میدهد. اهمیت فراوان این حوزه و کمبود منابع مدوّن در خصوص آن، سبب شد عبدالحی بن عبدالوهاب حسینی، که منصب قضاوت هرات را در دورة شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی بر عهده داشته و خود از نخبگان فرهنگی اواخر عصر تیموری محسوب میگردد، دستنامهای آموزشی بر مبنای اصول فقه شیعه برای راهنمایی محضرداران شرعی تدوین کند. این دستنامة آموزشیِ فقهی که آن را از حیث اشتمال بر تعداد زیادی از نمونههای اسناد شرعی و نامههای تاریخی میتوان یک مجموعة منشآت دانست، علیرغم اهمیت فراوانش تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است؛ ولی چنانچه با مجموعههای مشابه و معاصر خود مورد قیاس قرار گیرد و شرایط تاریخی در زمان تألیف آن بررسی شود، روشن خواهد شد که مؤلف با هدف تقویت ادبیات فقه شیعی به تألیف آن دست زده است. علاوه بر این، کتاب از حیث مطالعة وقایع تاریخی هرات در قرن دهم هجری اعم از پیامدهای حملات چندبارة ازبکان به این منطقه و نیز نزاعها و کشمکشهای میان مقامات صفوی در خراسان و همچنین، از جهت شناخت اصول حاکم بر کار کاتبان محاضر شرعی در ابتدای دولت صفوی بسیار حائز اهمیت است.
اصغر منتظرالقائم
چکیده
فرزندان و نواده‌گان امامان شیعه برای به دست آوردن امنیت و موقعیت اجتماعی و تبلیغی به ایران مهاجرت کردند و به مرور زمان بر تعدادشان افزوده گشت. ایرانیان آنان را به سبب انتساب به رسول الله(ص) با اشتیاق پناه دادند. منزلت اجتماعی امامزاده‌ها نهتنها به دلیل انتساب به آن حضرت و سفارش قرآن به دوستی اهل بیت بود بلکه کارکرد علمی و فرهنگی ...
بیشتر
فرزندان و نواده‌گان امامان شیعه برای به دست آوردن امنیت و موقعیت اجتماعی و تبلیغی به ایران مهاجرت کردند و به مرور زمان بر تعدادشان افزوده گشت. ایرانیان آنان را به سبب انتساب به رسول الله(ص) با اشتیاق پناه دادند. منزلت اجتماعی امامزاده‌ها نهتنها به دلیل انتساب به آن حضرت و سفارش قرآن به دوستی اهل بیت بود بلکه کارکرد علمی و فرهنگی آنان در ایران و در اختیار داشتن مقامات اجتماعی مثل شیخالاسلام، نقابت، وزارت و دبیری، اداره دارالسیاده و متولی قبور عرفا و امامزادگان و موقوفات آنها بر منزلت آنها افزود. ایرانیان پس از فوت یا قتل یکی از امامزادگان، آرامگاهی بر سر مزارشان میساختند و به زیارت آن می‌رفتند. ایرانیان با ساخت امامزاده و تزیین آن به اقسام هنرها، عشق و محبت خود را نسبت به خاندان رسول الله(ص) ابراز کردند. این مقابر کارکردهای اجتماعی، علمی و فرهنگی و اقتصادی بر انگارۀ تاریخی تشیع در ایران پیش از صفوی داشتند و عاملی برای گسترش عقیدۀ اسلامی و دوستی اهل بیت و تشیع بودند. این مقاله برآنست تا با شیوۀ توصیفی و تحلیلی متکی بر اسناد وقفی و آثار معماری و تاریخ‌های محلی، به این سؤال پاسخ دهد که امامزاده‌ها در انگارۀ تاریخی شیعه در ایران پیش از صفویه در شیراز و یزد چه نقشی داشتند؟ فرضیۀ مقاله آنست که: امامزادگان در گسترش و غنای فرهنگ تشیع در ایران پیش از صفویه در شیراز و یزد نقش مهمی داشتهاند.
محمدنبی سلیم
چکیده
در زمینۀ بررسی سقوط نظام‌های حکومتی تاریخ ایران عهد اسلامی، یکی از دلایل متعددی که از سوی پژوهندگان مطرح شده، علل و عوامل اقتصادی است که در برخی پژوهشهای نویسندگان معاصر با هدف بررسی ریشههای اقتصادی انحطاط و برافتادن حکومتها دنبال میشود. دربارة عوامل زوال و سقوط حکومت صفویه (1135-907ه.ق) نیز تأمل در چگونگی تغییرات زیانبار ...
بیشتر
در زمینۀ بررسی سقوط نظام‌های حکومتی تاریخ ایران عهد اسلامی، یکی از دلایل متعددی که از سوی پژوهندگان مطرح شده، علل و عوامل اقتصادی است که در برخی پژوهشهای نویسندگان معاصر با هدف بررسی ریشههای اقتصادی انحطاط و برافتادن حکومتها دنبال میشود. دربارة عوامل زوال و سقوط حکومت صفویه (1135-907ه.ق) نیز تأمل در چگونگی تغییرات زیانبار اقتصادی از میانۀ سدۀ 11 هجری قمری/ 17 میلادی، میتواند به روشنشدن علل سقوط این حکومت و نیز باورهای نادرست دربارة توسعة اقتصادی در سرتاسر دورة صفوی کمک کند. این مقاله میکوشد تا به شیوۀ تحقیقات نظری، با استناد به منابع نوشتاری معتبر، از ضعف ساختارهای بنیادین اقتصاد ایران در اواخر عصر صفوی و نقش عوامل متعددی نظیر انحصارگرایی دولتی، کاهش عواید ترانزیت کالا، ناهمگونی توان تجارت خارجی، بیتوجهی به بهینهسازی کشاورزی و... و تأثیر آن بر زوال نظام سیاسی سخن به میان آورد. نتیجۀ بهدستآمده مشخص می‌کند که چگونه عوامل متعدد داخلی همچون انحصارطلبی دولت و ضعف برنامهریزی اقتصادی و نیز مشکلات حاصل از جنگ و بی‌سامانی از یکسو و عوامل خارجی همانند افزایش توان مالی و تجاری رقیبان خارجی و آسیبهای ناشی از تحدید نظارت و تهدید مرزها ، به فروپاشی ساختار اقتصادی ایران و سپس سقوط دولت صفویه منجر شد.
گودرز رشتیانی
چکیده
منطقة قفقاز در تاریخ ایران از دورة باستان از اهمیّت ویژهای برخوردار بوده و در عمده تحولات روابط خارجی ایران نقش مهمی داشته است که با جدایی از ایران در 1243 هـ.ق/ 1828م این اهمیّت برای دهههای آتی همچنان پابرجا ماند؛ گرچه شکل و صورت آن تغییر پیدا کرد. در مقالة حاضر نقش ارامنة قفقاز در موضوع گرایش به روسیه و جدایی از ایران در دورة بعد از ...
بیشتر
منطقة قفقاز در تاریخ ایران از دورة باستان از اهمیّت ویژهای برخوردار بوده و در عمده تحولات روابط خارجی ایران نقش مهمی داشته است که با جدایی از ایران در 1243 هـ.ق/ 1828م این اهمیّت برای دهههای آتی همچنان پابرجا ماند؛ گرچه شکل و صورت آن تغییر پیدا کرد. در مقالة حاضر نقش ارامنة قفقاز در موضوع گرایش به روسیه و جدایی از ایران در دورة بعد از صفویه تا عهدنامة ترکمانچای بررسی و به این پرسش اساسی پاسخ داده میشود که دیدگاههای علمی دو سدة گذشته و دوران حاضر که پیوستن به روسیة تزاری را خواست عمومی و حداکثری جامعة ارمنی میدانند تا چه میزان با واقعیت تاریخی و منابع و اسناد مربوط همخوانی و سازگاری دارد؟ در پژوهش حاضر با بررسی اسناد و متون مربوط نشان داده میشود که این گرایش یک درخواست حداکثری نبوده و بخشهای مهم و گستردهای از کلیسای اصلی و بدنة جامعة ارمنی تمایلی برای پیوستن به روسیه نداشته‌اند و به دلایل مختلف سیاسی از جمله حمایتهای سیاسی دولت‌های ایران از مسیحیان به ویژه در زمان تثبیت قدرت مرکزی، بیشتر ارامنه خواستار تداوم پیوستگی به جامعة ایرانی بودهاند.
مهرداد فردیار؛ محمدجواد جدی
چکیده
برای پژوهشگران حوزۀ تاریخ، دسترسی به اسناد جدید و یا چگونگی ارتباط اسناد و مدارک به یکدیگر، کلید حل بسیاری از نقاط تاریک تاریخی است. سکه‌ها، یکی از مدارک مهم و ارزشمند در شناسایی نکات و ابهامات تاریخی از جمله نام‌های جغرافیایی و سیر تحول نام آنها، نام پادشاهان و... هستند، چراکه بسیاری از تغییرات در منابع دیگر ثبت نشده و یا به دوران ...
بیشتر
برای پژوهشگران حوزۀ تاریخ، دسترسی به اسناد جدید و یا چگونگی ارتباط اسناد و مدارک به یکدیگر، کلید حل بسیاری از نقاط تاریک تاریخی است. سکه‌ها، یکی از مدارک مهم و ارزشمند در شناسایی نکات و ابهامات تاریخی از جمله نام‌های جغرافیایی و سیر تحول نام آنها، نام پادشاهان و... هستند، چراکه بسیاری از تغییرات در منابع دیگر ثبت نشده و یا به دوران ما منتقل نشدهاند، اما به کمک سکه‌ها و علم سکهشناسی میتوان بسیاری از شهرهای از یاد رفته یا تغییر نام یافته، موضوعاتی نظیر دورۀ اهمیت آنها و بسیاری از موارد دیگر را شناسایی کرد. در این پژوهش ضمن بررسی نظرات مختلف سکهشناسان در شناسایی محل ضرابخانۀ جعفرآباد، اسناد و متون تاریخی و تصاویر تعدادی از سکههای ضرب شده، همزمان با شکل‌گیری فرضیۀ مجاورت شهر جعفرآباد با شهر قزوین، به تحلیل آنها پرداخته میشود.
عبدالرسول خیراندیش؛ آمنه ابراهیمی
چکیده
پس از رونق نگارش کتابهای جغرافیایی در سدههای نخستین اسلامی، شاهد یک دوره رکود شگفتانگیز در این زمینه، در عصر صفویان هستیم. هرچند این رکود، از یک قرن قبل از صفویه آغاز میشود و تا یک قرن بعد از آنان هم ادامه مییابد؛ اما این شگفتی از آن‌رو بیشتر میشود که در همان دوران، اکتشافات جغرافیایی اروپاییان در جریان بود و دانش جغرافیا، تحولات مهمی ...
بیشتر
پس از رونق نگارش کتابهای جغرافیایی در سدههای نخستین اسلامی، شاهد یک دوره رکود شگفتانگیز در این زمینه، در عصر صفویان هستیم. هرچند این رکود، از یک قرن قبل از صفویه آغاز میشود و تا یک قرن بعد از آنان هم ادامه مییابد؛ اما این شگفتی از آن‌رو بیشتر میشود که در همان دوران، اکتشافات جغرافیایی اروپاییان در جریان بود و دانش جغرافیا، تحولات مهمی را از سر میگذراند. در فقدان منابعی که بتوان دانش جغرافیایی ایرانیان آن دوره را بر اساس آنها ارزیابی کرد، یک افسانة قدیمی موسوم به «مهر و ماه»، که در اوایل عصر صفوی بازسازی شده، به گونهای قابل توجه دربردارندة درکی مشخص و منظم از جغرافیای عالم است. این افسانه، هر چند جنبههای عاشقانه، عارفانه، رمزی و عیاری دارد؛ اما از خلال آن، ترتیبی مشخص از جغرافیای شرق تا غرب دنیای قدیم را میتوان مشاهده کرد؛ درحالیکه هنوز خبری از کشف یک قارة جدید در آن دیده نمیشود.
