پژوهش‌های علوم تاریخی - مقالات آماده انتشار

وقف به عنوان یکی از نهادهای تأییدی در تاریخ ایران محسوب میشود. واقف با تعیین متولّی بر موقوفات، حفظ و نگهداری از امور موقوفه را مدیریت میکرد و همچنین در مواردی برای مراقبت کارهای متولی از شخصی به ... بیشتر وقف به عنوان یکی از نهادهای تأییدی در تاریخ ایران محسوب میشود. واقف با تعیین متولّی بر موقوفات، حفظ و نگهداری از امور موقوفه را مدیریت میکرد و همچنین در مواردی برای مراقبت کارهای متولی از شخصی به عنوان ناظر (استصوابی یا اطلاعی) استفاده میکند. ساختار نظارت بر موقوفات در دورۀ قاجاریه را میتوان به دو دوره تقسیم کرد. دورۀ اول که بیشتر تحت ادارۀ روحانیون و معتمدین محلّی و خویشاوندان واقفان بود، و دورۀ دوم قانونمند شدن ادارۀ موقوفات بود که تحقّق قطعی آن در بعد از مشروطه در مادۀ 6 قانون شعبان 1328 و در متمّم قانون 19 جمادی الثانی 1329 بیان شد. در بررسی 250 وقفنامه وابسته به نیشابور در دورۀ قاجاریه، با 56 وقفنامه مواجه هستیم که در آن صراحتاً بحث نظارت بر موقوفات در متن اصلی وقفنامه بیان شده است. از بررسی و مقایسه متن این اسناد به این نتیجه میرسیم که ناظرین بر موقوفات بهطور کلی سه نوع وابستگی با واقف دارند؛ 1. رابطه خویشاوندی و بطنی ناظر با واقف، 2. رابطۀ غیرخویشاوندی ناظر با واقف، 3. معتبرین و معتمدین محلی. بحث نظارت بر موقوفات در جامعۀ نیشابور بیشتر به میل و انتخاب واقف بستگی داشته است و عمدتاً آن را یا برای خود یا خویشاوندان مورد اعتماد خود واگذار کرده است، سیر جانشینی و فرض انقراض از نکاتی است که از چشم واقف دور نمیماند و معمولاً در نهایت نظارت به علماء و روحانیون محلّی واگذار میشد و یا اینکه از همان ابتدا روحانیون و علماء محلی ناظر بر موقوفات بودند. از جمله معتبرین و معتمدین محلّی دیگر سادات بودند که در برخی وقفنامهها نظارت بر ایشان مفوّض شده است.

تبیین انگارۀ تاریخی برنارد لوئیس در ارتباط با نظریۀ خاورمیانۀ جدید

سید امیر میرهلی؛ اصغر منتظرالقائم؛ مصطفی پیرمرادیان

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 175-193

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.303976.473264

چکیده

برنارد لوئیس از مستشرقین و نظریه‌پردازان متأخر در زمینۀ تاریخ جوامع اسلامی است که کتب و مقالات بسیاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورده است. وی با مطالعۀ جامع تاریخ اسلام به این نتیجه می‌رسد که باید ... بیشتر برنارد لوئیس از مستشرقین و نظریه‌پردازان متأخر در زمینۀ تاریخ جوامع اسلامی است که کتب و مقالات بسیاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورده است. وی با مطالعۀ جامع تاریخ اسلام به این نتیجه می‌رسد که باید وحدت امت اسلام را از بین برده و کشورهای بزرگ خاورمیانه را به کشورهای کوچک‌تر که قدرت کمتری داشته و در خدمت منافع غربیان باشند تجزیه نمود. طرحی که در میان اهل تحقیق به نظریۀ خاورمیانۀ جدید شهرت یافته است. در این پژوهش تمامی آثار مکتوب و شفاهی لوئیس مورد واکاوی قرارگرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد وی با دو راهکار غربی‌سازی و تجزیۀ خاورمیانه بر اساس شاخص‌های مورد قبول غربیان از جمله میهن‌پرستی و دموکراسی و نیز فراهم کردن شرایط استقرار و قدرت‌گیری اسرائیل و یهودیان در خاورمیانه قصد تجزیۀ منطقه و ایجاد توازن قوا در بین کشورهای مختلف و حتی ادیان اسلام، یهود و مسیحیت را دارد. در این راستا برنارد لوئیس پیشنهاد می‌کند کشورهای غربی و به ویژه آمریکا باید در جهت سرنگونی و کاهش نفوذ هژمونی‌های داخلی و خارجی در منطقه از جمله شوروی، ایران، عراق و ... بکوشند. او این نظریه را در ابتدا با روش‌های تاریخنگارانه طرح کرده و در اواخر عمر خود با بیانی تند و گزنده کشورهای غربی را به جنگ و ایجاد آشوب در منطقه و تقابل با امت اسلامی ترغیب می‌نماید.

بازتاب وقایع ژاپن بر اذهان عمومی اواخر قاجار

سید بنیامین کشاورز؛ احمد چایچیان امیرخیز

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 187-214

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.314006.473338

چکیده

در قرن نوزدهم کشور دولت علیه ممالک محروسۀ شاهنشاهی ایران، همانند دیگر دول و جوامع آسیایی (که اکثریت ایشان استقلال خود را ازدست دادند) بخاطر موقعیت استراتژیک خود تحت فشار دول امپریالیست به خصوص بریتانیای ... بیشتر

«ماچین» و «ختا» در تصور جغرافیایی مسلمانان

محمدباقر وثوقی؛ مهران رضایی

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 195-217

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.308536.473300

چکیده

ایرانیان به عنوان میانجی فرهنگی و اقتصادی بین شرق و غرب موجب انتقال و تبادل فرهنگی بین چین و دنیای غرب بودهاند. تا پیش از قرن شانزدهم میلادی بخشی از تمدن و فرهنگ چین از دریچۀ نگاه ایرانیان به غرب معرفی ... بیشتر ایرانیان به عنوان میانجی فرهنگی و اقتصادی بین شرق و غرب موجب انتقال و تبادل فرهنگی بین چین و دنیای غرب بودهاند. تا پیش از قرن شانزدهم میلادی بخشی از تمدن و فرهنگ چین از دریچۀ نگاه ایرانیان به غرب معرفی شده است. بازرگانان ایرانی از دو مسیر زمینی و دریایی مسیر چین را بارها پیموده و بار اصلی تبادل فرهنگی و اقتصادی دو کشور را به دوش کشیدند. اطلاعات مسافران و بازرگانان به اشکال گوناگون به متون جغرافیایی و تاریخی و ادبی فارسی و عربی راه یافت و طی قرنها از یک نسل به نسل دیگر منتقل شد. یکی از مهمترین وجوه این امر انتقال جاینامهای چینی از طریق متون فارسی و عربی به دنیای غرب و یا به عبارت دیگر به متون غربی است. این جاینامها در بسیاری از موارد با تغییرات آوایی و معنایی و به صورت فارسی و عربی شده به متون غربی راه یافته است. از سوی دیگر باید افزود که جاینامهای چینی به دلیل ویژگیهای آوایی با تلفظهای گوناگون نوشته شده و از این رو ثبت و ضبط این جاینامها در متون اسلامی به صورت مختلف انجام پذیرفته است. این ویژگی موجب شده تا محقّقان و پژوهشگران حوزۀ مطالعات چین با دشواری بسیاری روبرو شدهاند، از این رو به دست دادن حداقل اطلاع از موقعیّت جغرافیایی و جانمایی جاینامهای چینی از اهمیّت بسزایی برخوردار است، این موضوع تاکنون آنگونه که بایسته است مورد توجّه قرار نداشته است. «ماچین» و «ختا» از جمله جاینامهایی بهشمار میروند که به کرات در متون اسلامی بکار گرفته شده و در فرهنگ جغرافیایی مسلمانان از اهمیّت بسیاری برخوردارند. علیرغم کاربرد وسیع این دو جاینام در متون ادبی و تاریخی و جغرافیایی، هنوز به طور دقیق دربارۀ جانمایی و جایابی آنها پژوهشی مستقل به زبان فارسی به انجام نرسیده و در واقع بدرستی دانسته نیست که جغرافینویسان و مورخّان و ادبای مسلمان چه تصوّر جغرافیایی از این دو جاینام داشته اند. با توجّه به کاربرد گستردۀ این دو جاینام در متون دورۀ اسلامی و اهمّیت مسألۀ جانمایی و جایابی آنها در مطالعات مرتبط با تمدن و فرهنگ چین، این مقاله بر آن است تا موضوع «ماچین» و «ختا» در تصور جغرافیایی مسلمانان را به صورت یک مسألۀ تاریخی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. در این مقاله متون جغرافیایی و نجومی و تاریخی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و جغرافیای ذهنی نویسندگان مسلمان دربارۀ جانمایی دو جاینام «ماچین» و «ختا» مورد ارزیابی قرار میگیرد.

نقش روشنفکران بهبهان در انقلاب مشروطه

حبیب اله سعیدی نیا؛ حیدر بابلی نیا

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 215-237

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.306571.473288

چکیده

دو نفر از روشنفکران بهبهان که در انقلاب مشروطه نقش داشتند ابوطالب بهبهانی و میرزا معینالاسلام بهبهانی بودند. ابوطالب بهبهانی با کتاب «منهاج العلی» یا «رسالهای دربارۀ حکومت قانون»، از ... بیشتر دو نفر از روشنفکران بهبهان که در انقلاب مشروطه نقش داشتند ابوطالب بهبهانی و میرزا معینالاسلام بهبهانی بودند. ابوطالب بهبهانی با کتاب «منهاج العلی» یا «رسالهای دربارۀ حکومت قانون»، از قانونخواهی، مجلس و مشروطه سخن بهمیان آورده و سعی در تشویق و تحریک ناصرالدینشاه پادشاه قاجار به انجام اصلاحات و تغییر و تحول داشته است. معینالاسلام بهبهانی هم با کتاب «مفتاح التمدن فی سیاسه المدن» یا کلیدهای پیشرفت در سیاست اجتماعی، اندیشههای سیاسی دوران مشروطه و پس از آن را موردتوجه قرار داد. وی مسائل سیاسی و اجتماعی دوران مشروطه و مفاهیمی چون «پیدایش ملت»، «ارتش ملی»، «وکلای ملی»، اصلاحات در ایران و چالشهای مشروطه بعد از پیروزی آن را موردمطالعه و بررسی قرار داده است. سؤال پژوهش حاضر این است که ابوطالب و معینالاسلام بهبهانی از روشنفکران بهبهان چه نقشی در انقلاب مشروطه داشتهاند. و این پژوهش بر این فرض مبتنی است، ابوطالب بهبهانی به عنوان یک نظریهپرداز، در تدوین مبانی و تشکیل مفاهیم مشروطه، و میرزا معینالاسلام بهبهانی به عنوان یک اصلاحگر در تدوین راههای بهبود و اصلاح نظام مشروطه نقش اساسی داشتهاند. روش تحقیق حاضر در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است و ماهیتی کیفی دارد، تکنیکهای این تحقیق نیز با توجه مقتضیات، بیشتر به شیوۀ کتابخانهای بوده است.

توضیحی درباره مقاله «کاربرد لقب "شاهنشاه ایران" در سکه‌ای ناشناخته از اتابک قزل ارسلان»

عمادالدین شیخ الحکمائی

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400

چکیده

انتشار مقالۀ «کاربرد لقب "شاهنشاه ایران" در سکهای ناشناخته از اتابک قزل ارسلان»، در شمارۀ سوم سال دوازدهم (پاییز 1399) آن مجلۀ وزین، مرا بر آن داشت تا نکتهای در باب موضوع اصلی این مقاله، یعنی سکۀ ... بیشتر انتشار مقالۀ «کاربرد لقب "شاهنشاه ایران" در سکهای ناشناخته از اتابک قزل ارسلان»، در شمارۀ سوم سال دوازدهم (پاییز 1399) آن مجلۀ وزین، مرا بر آن داشت تا نکتهای در باب موضوع اصلی این مقاله، یعنی سکۀ ناشناختۀ مورد اشاره و قرائت متن آن یادآور شوم.پایۀ اصلی این مقالۀ بر عبارت سکهای نهاده شده است که نخستین بار توسط شادروان سیدجمال ترابی طباطبایی ـ که یادش به خیرباد! ـ معرفی، و متن پیشنهادی ایشان همراه با تصویر سیاه و سفید دو رو ی سکه در کتاب سکههای شاهان اسلامی ایران[1] منتشر شده است. اصل سکه نیز متعلق به مجموعۀ شخصی آن شادروان بوده است. این سکه مسی، فرسوده و بیکیفیت بوده و ایشان عبارت «السلطان القاهر، شهنشاه ایران قزل ارسلان» را بر یک روی سکه خوانده و آن را به یکی از اتابکان آذربایجان(۵۳۱ تا ۶۲۲ ق) یعنی قزل ارسلان(587 ـ 582ق) نسبت داده است.با توجه به در دست نبودن اصل سکۀ متعلّق به مجموعۀ ترابی، خانم دکتر مودّت، نویسندۀ مقاله، تصویری از سکهای مشابه را که در کنار مجموعهای از سکههای سلجوقی در قلعۀ ورمزیار زنجان یافت شده و توسط خانم قاسمی اندرود در قالب مقالهای منتشر کرده[2] به یاری گرفتهاند. مجموعهای که اکنون در موزۀ میراث فرهنگی استان زنجان محفوظ است. [1] . سیدجمالالدین ترابی طباطبایی، سکههای شاهان اسلامی ایران، موزۀ آذربایجان، شمارۀ 5، 1350. ص 58.[2]. قاسمی اندرود، پرستو،» سکههای اتابکان آذربایجان مکشوفه در استان زنجان»، پیام باستانشناس، شمارۀ 33 ، شمارۀ 11، ص121 ـ 111، 1380.