پژوهش‌های علوم تاریخی - مقالات آماده انتشار

روابط هدایت الله خان فومنی (گیلانی) با حکومت مرکزی (1170-1200ق/1757-1786م)

محسن رحمتی؛ فرزاد خوش‌آب؛ تقی اصغری

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 43-64

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.303911.473263

چکیده

سرزمیـن گیلان، به واسطۀ موقعیت جغرافیایـی‌اش، از ورود اسلام تا صفویه، همواره تحت فرمان خاندانهای حکومتگر محلی بوده و معمولاً زیر سلطۀ مستقیم حکومت مرکزی قرار نداشت. این روند تا پیش از رویکار آمدن ... بیشتر سرزمیـن گیلان، به واسطۀ موقعیت جغرافیایـی‌اش، از ورود اسلام تا صفویه، همواره تحت فرمان خاندانهای حکومتگر محلی بوده و معمولاً زیر سلطۀ مستقیم حکومت مرکزی قرار نداشت. این روند تا پیش از رویکار آمدن صفویـان همچنان ادامه پیـدا کرد. فقط در دورۀ صفوی، شاهعباس اول (حک: 996-1038ق/1588-1629م) با بسط نفوذ و سلطۀ حکومت مرکزی در گیلان، بساط حکومت‌های محلی آن را در هم پیچید. از آن پس، امور گیلان توسط کارگزاران و حکمرانان منصوب از طرف حکومت مرکزی اداره میشد. در دورۀ کریمخان زند (حک: 1163-1193ق/1750-1779م.) نیز هدایتاللهخان به حکومت آن ایالت منصوب شد ولی به واسطۀ علل و عوامل مختلف رابطۀ او با حکومت مرکزی تغییر یافت. این پژوهش با روش توصیـفی تحلیـلی، بـرای ارائۀ پاسـخ به این سـوال تنظیـم شده است که روابط هدایتاللهخان گیلانی با حکومت مرکزی چرا و چگونه تغییر یافت؟ یافتههای این پژوهش نشان میدهد که روابط هدایتاللهخان با حکومت مرکزی تحت تأثیر عواملی همچون ضعف حکومت مرکزی، توانیابی نظامی حاکم گیلان، برقراری روابط سیاسی و اقتصادی با حکومتهای همجوار متغیر و تابع شرایط بود. حاکم گیلان با توسل به اقدامات سیاسی، نظامی و اقتصادی و سرکوب خوانین محلی در صدد تلاش برای حفظ موجودیت خود و افراد تحت سرپرستی‌اش، در مقابل حکومت مرکزی و دیگر مدعیان سیاسی قدرت بود.

تأملاتی در باب عناصر سه‌گانه تاریخ از منظر باستانی پاریزی (زمان،مکان و کنشگران)

فخری زنگی آبادی؛ علی ناظمیان فرد

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 43-64

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.325437.473427

چکیده

منحصربه‌فرد خود، به خلق آثار فراوانی در عرصه مطالعات تاریخی توفیق یافته است. گرچه او در این آثار، از سبک رایج دانشگاهی پیروی نکرده و تاریخ را با دانش‌های کمکی به هم درآمیخته است؛ اما در خلال مندرجات ... بیشتر

ارزیابی و تحلیل نبرد ادسا و پیامدهای آن در خاور نزدیک

پرویز حسین طلائی

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 43-62

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.334245.473512

چکیده

ساسانیان از همان ابتدا برخلاف اشکانیان در قبال امپراتوری روم سیاست تهاجمی را در‌پیش‌گرفتند. درواقع آن‌ها در پی بازپس‌گیری سرزمین‌های اجدادشان تا سواحل مدیترانه بودند. به خاطر همین سیاست بود که اردشیر ... بیشتر

مسائل مالی زنان ساسانی در وضعیت ستوری در اسناد تبرستان

پروین داوری؛ اسماعیل سنگاری؛ حمیدرضا پاشازانوس

دوره 15، شماره 2 ، شهریور 1402، ، صفحه 43-61

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.359312.473636

چکیده

با سقوط شاهنشاهی ساسانی در 651 م. چنین به نظر می رسید که بایستی تمامی ساختارهای سیاسی- اجتماعی ساسانیان بعد از حاکمیت دولت جدید تغییر یابد، ولی شواهد مکتوب و باستان شناسی بر جای مانده از آن نشان ... بیشتر با سقوط شاهنشاهی ساسانی در 651 م. چنین به نظر می رسید که بایستی تمامی ساختارهای سیاسی- اجتماعی ساسانیان بعد از حاکمیت دولت جدید تغییر یابد، ولی شواهد مکتوب و باستان شناسی بر جای مانده از آن نشان دارد که میراث فقهی- حقوقی ساسانی برای سدههای متمادی در ایرانشهر باقی ماند. حفظ تداوم نسل و دارایی در دین زردشتی از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و تداوم نسل از طریق فرزند پسر می توانست حفظ گردد. در صورت نبود پسر، شخص می‌توانست از طریق راه‌کارهایی این نقیصه را رفع کند، یا فرزند پسری به فرزندخواندگی می‌پذیرفت یا به نام آن مرد ازدواج‌های نیابی ترتیب داده می‌شد. فرزندان حاصل از این ازدواج‌ها نیز به متوفی تعلق می‌یافتند. «ستوری» یکی از نمونه ازدواج‌های نیابی است که با هدف تأمین جانشین و وارث در جامعه ایران بعد از ساسانیان اجرا می‌شده است. ستوری دو جنبه مالی و دینی داشت و انگیزه زن برای بر عهده گرفتن ستوری بیشتر جنبه مالی آن مورد اهتمام بود. با توجه به اهمیت جایگاه ستوری در جامعه ایران بعد از ساسانیان پژوهش حاضر بر آن است، مسئله ستوری را بر پایه اسناد 11 و 28 پساساسانی تبرستان مورد بررسی قرار داده و مسائل مالی زنان جامعه ایران بعد از ساسانیان را در ستوری نشان دهد. بدینسان، این اسناد ما را با رویۀ سیر پذیرش مسائل مالی در ادوار پس از سقوط ساسانیان در مناطقی که همچنان متأثر از فرهنگ حقوقی عصر ساسانی آشنا می کند. شیوۀ پژوهش در گفتار حاضر توصیفی- تحلیلی و بر پایۀ بررسی موردی اسناد پساساسانی تبرستان و مطالعۀ کتابخانه ای استوار است. بررسی‌ها در این اسناد نشان می‌دهد که قوانین فقهی-حقوقی در جامعه زردشتی از انسجام و نظم خاصی بهره مند بوده و جامعه زردشتی ایران هیچگاه پیوند خود را با گذشته قطع نکرده است و پیوسته برای قرون متمادی بر همان قوانین ادامه یافته است

فراز و فرود اقتصاد بازرگانی در عکای صلیبی از سال 587ق/1191م تا 690ق./1291م.

رسول جعفریان؛ مسعود وکیلی تنها

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، ، صفحه 45-65

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.300554.473228

چکیده

این پژوهش درصدد است تا توصیفی عمیق از اوجگیری و افول بازرگانی عکا طی سالهای 587ق./1191م. تا 690ق./1291م. ارائه دهد و زمینهها و علل پدید آمدن این شرایط را تبیین نماید. عکا در طول تاریخ خود پایگاهی ارزشمند ... بیشتر

بررسی مبانی حقوقی و تاریخی تطورات قانون اساسی مشروطه

علی اکبر جعفری ندوشن؛ آفرین توکلی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، ، صفحه 47-67

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.304773.473269

چکیده

یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب مشروطۀ ایران قانون اساسی آن بود. در حالی که قانون اساسی مهمترین سند ضمانت اصول مشروطیت ایران به شمار میآمد در طی هفت دهه از عمر خود بارها مورد تغییر و تجدیدنظر ... بیشتر

تولید متون فقهی شیعی در دورة نخست دولت صفوی نمونة موردی: جمال‌الانشاء

محیا شعیبی عمرانی

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 49-68

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.314648.473342

چکیده

با روی کار آمدن دولت صفوی و رسمیت یافتن آییـن تشیّع، نیاز به متونی وجود داشت که دستورالعملها و قواعد فقهی این مذهب را در حوزههای مختلف برای عموم افراد جامعه شرح دهند. یکی از این حوزههای فقهی، علم ... بیشتر با روی کار آمدن دولت صفوی و رسمیت یافتن آییـن تشیّع، نیاز به متونی وجود داشت که دستورالعملها و قواعد فقهی این مذهب را در حوزههای مختلف برای عموم افراد جامعه شرح دهند. یکی از این حوزههای فقهی، علم شروط و وثایق است که دستورالعملهای تدوین اسناد و قبالههای شرعی را توضیح میدهد. اهمیت فراوان این حوزه و کمبود منابع مدوّن در خصوص آن، سبب شد عبدالحی بن عبدالوهاب حسینی، که منصب قضاوت هرات را در دورة شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی بر عهده داشته و خود از نخبگان فرهنگی اواخر عصر تیموری محسوب میگردد، دستنامهای آموزشی بر مبنای اصول فقه شیعه برای راهنمایی محضرداران شرعی تدوین کند. این دستنامة آموزشیِ فقهی که آن را از حیث اشتمال بر تعداد زیادی از نمونههای اسناد شرعی و نامههای تاریخی میتوان یک مجموعة منشآت دانست، علیرغم اهمیت فراوانش تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است؛ ولی چنانچه با مجموعههای مشابه و معاصر خود مورد قیاس قرار گیرد و شرایط تاریخی در زمان تألیف آن بررسی شود، روشن خواهد شد که مؤلف با هدف تقویت ادبیات فقه شیعی به تألیف آن دست زده است. علاوه بر این، کتاب از حیث مطالعة وقایع تاریخی هرات در قرن دهم هجری اعم از پیامدهای حملات چندبارة ازبکان به این منطقه و نیز نزاعها و کشمکشهای میان مقامات صفوی در خراسان و همچنین، از جهت شناخت اصول حاکم بر کار کاتبان محاضر شرعی در ابتدای دولت صفوی بسیار حائز اهمیت است.

نقش دین در شرایط جنگ و ثبات دوره فتحعلیشاه قاجار

اکرم گلی؛ هادی وکیلی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 52-68

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.339852.473545

چکیده

چکیده دوران نسبتا طولانی حکومت فتحعلیشاه قاجار (1212-1250 ه.ق) شاهد تنشهای سیاسی از یک سو و رشد مجدد دین از سوی دیگر بوده است. در سالهای آغازین سلطنت ثباتی نسبی برقرار شد که مانند سدههای پیشین سبب ... بیشتر چکیده دوران نسبتا طولانی حکومت فتحعلیشاه قاجار (1212-1250 ه.ق) شاهد تنشهای سیاسی از یک سو و رشد مجدد دین از سوی دیگر بوده است. در سالهای آغازین سلطنت ثباتی نسبی برقرار شد که مانند سدههای پیشین سبب تداوم نقش سنتی دین در تحولات اجتماعی شده بود. با شروع جنگ با روسیه که بیش از یک دهه طول کشید که تنشهای مرزی با عثمانی را نیز در پی داشت، کارکرد دین تغییر یافت و نقش سیاسی نوینی را تجربه کرد. از این رو علما آموزهها و اصول دینی را با توجه به شرایط فوق مورد بازنگری قرار دادند و بر اساس آن مناسبات خود با حکومت را ترتیب دادند. پایان جنگ و شروع مجدد ثبات سیاسی، مناسبات دین و سیاست را بار دیگر تغییر داد. با توجه به این مساله باید دید مناسبات رهبران دینی با حکومت با در نظر داشتن شرایط ثبات (پیش و پس از جنگ) و دوره جنگ چگونه بوده است؟با توجه به چنین تحولاتی میتوان گفت که در آغاز حکومت فتحعلیشاه و در مرحله اول ثبات، تعامل دین و سیاست مسیری آرام را پیمود و علما بیشتر نقش رهبران مذهبی را ایفا کردند اما پس از آغاز جنگ و با به خطر افتادن قلمرو مذهبی، سیاستی هم‌گرایانه در پیش گرفتند. با پایان جنگها و بازگشت ثبات، در مناسبات دین و سیاست روندی واگرایانه رخ داده است و رویکرد علما در تعامل با حکومت با واکنشهای انتقادی، اعتراضی و یا حتی بی‌تفاوتی صورت میپذیرد. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی بر اساس منابع و مآخذ این دوره در پی پاسخ پرسش فوق است.علما در دوره اول ثبات و پیش از جنگها واکنش مداراگونه داشتند و در دوره جنگ به عنوان حامی حکومت ظاهر شدند و پس از جنگهای ایران و روس و تحت تاثیر شکست سیاسی، راه خود را از حکومت جدا کردند که مهمترین نتیجه آن تقویت رویکرد استقرار قدرت در دست فقیه جامع الشرایط و پی ریزی پایههای حکومت دینی در دو سده پس از آن بود.

تحلیل تاریخی مؤلفه‌های اصلاح جامعه در دیوان داراشکوه

خدیجه عالمی؛ یوسف حیدرنژاد

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 53-69

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.345602.473576

چکیده

چالش اساسی برای حاکمیت مسلمان گورکانی، ایجاد سازگاری اجتماعی در جامعۀ تحت‌حاکمیت خویش بود. در این میان داراشکوه به عنوان یک شاهزاده، از جمله افرادی است که چنین تفکری را از طریق ایده‌های وحدت‌طلبانه‌ای ... بیشتر چالش اساسی برای حاکمیت مسلمان گورکانی، ایجاد سازگاری اجتماعی در جامعۀ تحت‌حاکمیت خویش بود. در این میان داراشکوه به عنوان یک شاهزاده، از جمله افرادی است که چنین تفکری را از طریق ایده‌های وحدت‌طلبانه‌ای از ادیان اسلام و هندوئیسم، و با تکیه بر اشعار فارسی پرورش و ارائه داد. زبان و ادبیات فارسی همواره به عنوان یکی از عوامل انتقال‌دهندۀ مفاهیم اخلاق اسلامی در شبه قارۀ هند ایفای نقش کرده‌است. ازاین‌رو شعرای فارسی زبان در دربار سلاطین مسلمان هند، در تقویت رویکردهای اسلامی در شبه قاره هند نقش به‌سزایی داشته‌اند. چنانکه داراشکوه، در تقویت اخلاق اسلامی کوشید و آن را در اشعار خویش متبلور نمود. این پژوهش بر آن است تا به این مسأله بپردازد که داراشکوه کدام شیوه‌های اخلاقی را به‌منظور ترمیم اخلاق اجتماعی و اصلاح جامعه با رویکرد اسلامی ارائه کرده‌است. در پاسخ به سؤال مذکور این مدعا که داراشکوه با طرح محوریت استاد و عشق متصوفانه، در صدد گسترش و ترمیم اخلاق اسلامی در جامعه شبه قاره برآمد، مورد بررسی قرارگرفته‌است. دستیابی به این مطلب که داراشکوه به طرح شاخص‌های اخلاق اسلامی در حوزه فردی و اجتماعی پرداخت و با اتخاذ تفکر صلح‌کل در اشعار خویش، امکان ارتقای رفتار مخاطبان خود (خواص و عوام) را در شبه قارۀ هند فراهم نمود، از جمله دستاورد این نوشتار به‌شمار می‌رود. این پژوهش با تکیه بر اشعار داراشکوه، آثار موجود از آن و تحقیقات صورت‌گرفته دراین‌باره، به تحلیل تاریخی مؤلفه‌های اصلاح جامعه در دیوان داراشکوه پرداخته‌است.

بنای سرخه دیزۀ ناودار: ایوان عظیم ماذروستان در امتداد شاهراه خراسان بزرگ

ایرج رضائی؛ سجاد علی بیگی

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1399، ، صفحه 57-82

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.302502.473246

چکیده

از قرن سوم تا هفتم هجری، برخی جغرافیدانان قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی در تألیفات خود از یک جاینام با عناوین نزدیک به هم چون ماذرواستان، ماذروستان و مایذرواستان یاد کردهاند که جملگی به ... بیشتر از قرن سوم تا هفتم هجری، برخی جغرافیدانان قرون نخستین و میانی دورۀ اسلامی در تألیفات خود از یک جاینام با عناوین نزدیک به هم چون ماذرواستان، ماذروستان و مایذرواستان یاد کردهاند که جملگی به یک مکان یا محدودۀ جغرافیایی واقع در امتداد راه خراسان بزرگ اشاره دارند. پژوهشگران مختلف برای مکانیابی ماذروستان، گزینههای متفاوتی چون، طاق گرا، قلعۀ یزدگرد، بنای سرخهدیزه، مسیر گیلانغرب و دشت ایوانغرب پیشنهاد کردهاند. ازاینرو این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که جاینام ماذروستان در متون دورۀ اسلامی با کدام منطقه یا محوطۀ باستانی قابل انطباق است. نگارندگان بهاستناد چند سرنخ مهم تاریخی و جغرافیایی که شواهد باستانشناسی و زبانشناسی نیز از آن حمایت میکند، موقعیت جاینام مذکور را در منطقۀ جنگلی «ناودار» شهرستان دالاهو، در غرب استان کرمانشاه مکانیابی میکنند. نگارندگان معتقدند که نام قدیمی این مکان (ماذروستان)،‌ احتمالاً ریشه در نام سرزمین ماد (مای) دارد، و یا همچون نام امروزی این منطقه (ناودار= میان درختستان)، ریشه در مهمترین شاخصۀ طبیعی این منطقه دارد که عبارت است از وجود پوشش متراکمی از جنگل مازو (بلوط)، که سراسر منطقۀ موردبحث را فراگرفته است. همچنین نگارندگان معتقدند که کاخ یا ایوان ماذروستان که در متون دورۀ اسلامی به بهرام گور منسوب است، با بنای سرخهدیزه کنونی که در حد میانۀ منطقۀ ناودار واقع شده، قابل انطباق است و نام سرخهدیزه (سرخدژ) نیز احتمالاً به حکایات و روایات کهن ایرانی چون هفتپیکر نظامی، ارتباط دارد که بر اساس آن بهرام گور کاخی سرخرنگ برای یکی از همسران خود برپا کرد.

مُهرها و نگین‌های پادشاهان ساسانی؛ بررسی هویت پادشاه و نقش‌مایه‌های حک شده بر این آثار

بهرخ جمالی؛ میرزا محمد حسنی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 57-80

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.326701.473441

چکیده

مهرها و نگین‌های منتسب به شاهان ساسانی اگر چه در مقایسه با مجموع مهرهای بر جای‌ مانده از این دوره اندک‌ شمارند، به لحاظ جنس، تزئینات به کار رفته در ساخت و نقوش حک شده بر آن‌ها از سایر مهرهای این دوره ... بیشتر مهرها و نگین‌های منتسب به شاهان ساسانی اگر چه در مقایسه با مجموع مهرهای بر جای‌ مانده از این دوره اندک‌ شمارند، به لحاظ جنس، تزئینات به کار رفته در ساخت و نقوش حک شده بر آن‌ها از سایر مهرهای این دوره متمایزند. نقوش حک شده بر این مهرها عبارتند از تصویر چهره پادشاه، صحنه پیروزی بر دشمن، و برخی از حیوانات. اساس آگاهی‌های ما از این مهرها متکی به آثار موجود در موزه‌ها و در برخی موارد صرفاً توصیفی است که در منابع نوشتاری آمده‌اند. با توجه به اینکه در مورد هویت برخی از پادشاهان نقش شده بر مهرها و نگین‌ها اختلاف نظرهایی در میان پژوهشگران وجود دارد، این پژوهش با بررسی مهرها و نگین‌های شاهان ساسانی موجود در موزه‌ها و گزارش‌های متون اسلامی و تمرکز بر نقش‌مایه‌های آن‌ها به دنبال تعیین هویت پادشاهان نقش‌شده و همچنین میزان تأثیرپذیری ساسانیان از هنرهای پیشین و معاصران آن‌ها است. بررسی‌‌ها بیانگر آن است که بن‌مایه مهرهای شاهان ساسانی همانند سایر آثار هنری این دوره تأثیر پذیرفته از الگوهای ایران باستان و تمدن‌های شرق باستان است. همچنین، تأثیرپذیری ساسانیان از الگوهای غربی و همسایگان در قالب ظاهری و به پیروی از سبک روز مشاهده می‌شود؛ اگرچه در بیشتر موارد ساسانیان این الگوها را با استانداردهای خود تطبیق داده‌اند. در رفع ابهامات موجود در خصوص شناسایی پادشاهان نقش شده بر مهرها نیز بایستی از سایر آثار هنری این دوره بهره گرفت.

تأملی در سیر تحول القاب و عناوین فرمانده کل سپاه، درعصر ساسانی

ابوالفضل محمد کریمی؛ جواد هروی؛ میرزا محمد حسنی

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 63-85

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.344970.473569

چکیده

از جمله مناصب درجه اول در دربار شاهنشاهی ساسانی، فرمانده کل سپاه بود. فرمانده کل سپاه توسط پادشاه انتخاب، و اغلب یکی از اعضای خاندان‌های اشرافی بود. به عقیده برخی از پژوهشگران تا پیش از سلطنت خسرو انوشیروان، ... بیشتر از جمله مناصب درجه اول در دربار شاهنشاهی ساسانی، فرمانده کل سپاه بود. فرمانده کل سپاه توسط پادشاه انتخاب، و اغلب یکی از اعضای خاندان‌های اشرافی بود. به عقیده برخی از پژوهشگران تا پیش از سلطنت خسرو انوشیروان، فرمانده کل سپاه برعهده ایران‌سپاهبذ بود، و پس از اصلاحات نظامی خسرو اول این عنوان منسوخ و چهار سپهبد جایگزین آن شد. این در حالی است که این باور مغایر با برخی گزارش‌های برجای مانده از متون‌ تاریخی و شواهد باستان‌شناختی است. از این روی در مقاله حاضر کوشش شده با رویکردی توصیفی و تحلیلی، و بهره‌گیری از منابع تاریخی و باستانشناختی، القاب و عناوین فرمانده کل سپاه در ادوار مختلف عصر ساسانی مورد بررسی قرار گیرد. یافته‌های این پژوهش بیانگر این است که، عنوان ایران‌سپاهبذ در دوره‌ی نخستین و میانی شاهنشاهی ساسانی مرسوم نبوده، و به نظر می‌رسد در سال‌های نخستین، هزاربد و در دوره میانی ارتشتاران‌سالار، لقب فرمانده کل سپاه بوده است. همچنین در سال‌‌های پایانی شاهنشاهی ساسانی و با انجام اصلاحات نظامی توسط خسرو انوشیروان، لقب ارتشتاران‌سالار منسوخ و به جای آن چهار سپاهبد با لقب ایران-سپاهبذ جایگزین شد. علاوه بر این خواهیم دید که، قدرت ایران‌سپاهبذها پس از اصلاحات خسرو‌ اول، نه تنها کاهش نیافت بلکه به دلیل برخورداری از اختیارات کشوری و لشگری افزایش هم یافت.

سیر تحول مشاغل طریقت‌های صوفیانه از آغاز دورۀ مشروطه تا پایان عصر پهلوی

اکرم گلی؛ هادی وکیلی

دوره 15، شماره 2 ، شهریور 1402، ، صفحه 63-84

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.354351.473639

چکیده

یکی از آموزه های اصلی تصوف بی اعتنایی به دنیا و جهان مادی است. این آموزه سبب نشد تا صوفیان از شغل و منابع مالی صرف نظر کنند؛ زیرا اساس پیشرفت معنوی در گرو رفع نیازهای معیشتی است. در سده‌های پیش ... بیشتر یکی از آموزه های اصلی تصوف بی اعتنایی به دنیا و جهان مادی است. این آموزه سبب نشد تا صوفیان از شغل و منابع مالی صرف نظر کنند؛ زیرا اساس پیشرفت معنوی در گرو رفع نیازهای معیشتی است. در سده‌های پیش از مشروطه، مشاغل سنتی بودند. با وجود این، شیوه‌های تأمین منابع مالی صرفا به مشاغل وابسته نبود. حاکمان و انجمن‌های فتوت برای صوفیان منابع مالی تأمین می‌کردند. با آغاز مشروطه و ترویج مبانی مدرنیسم، روند حِرَف و مشاغل تا حد زیادی به سوی مشاغل نوین تغییر یافت. به جز این دو دسته (سنتی و مدرن)، برای مشاغل سیاسی می توان حساب جداگانه ای در نظر گرفت و بسته به نگرش و بینش حکومت و مخالفان تصوف، مبانی تأثیرگذار بر این نوع اشتغال را برشمرد. هدف این پژوهش بررسی فرایند شغلی از سنتی تا مدرن در طریقت‌های صوفیانه تحت تأثیر شرایط سیاسی- اجتماعی ایران معاصر (1357-1285 ش) است. فرض بر این است سیر تغییرات مشاغل طریقت‌ها بر بنیاد سیاست تسامح و تساهل در جهان بینی تصوف و تلاش برای حفظ قدرت معنوی استوار است که در آن، ضمن حفظ مشاغل سنتی سده های پیشین مانند کشاورزی و غیره، مشاغل نوین (اداری، فرهنگی-علمی و سیاسی) هم مورد استقبال قرار گرفته باشد. این مساله بر اندیشه و مبانی فکری و زندگی اجتماعی صوفیان تأثیر گذاشته و با روند اجتماعی تر شدن طریقت‌های صوفی، با سایر طبقات و گروه‌های اجتماعی تعامل بیشتری پدید آورده است. این پژوهش با استفاده از اسناد و منابع تاریخی دورۀ معاصر با بررسی مصادیق شغلی در الگوهای مختلف (سنتی و مدرن) و تحلیل داده‌ها، به این فرضیه پاسخ خواهد داد

هخامنشیان در ایونیه: از نبرد موکاله تا صلح کالیاس (479-449 پ.م)

کلثوم غضنفری؛ بهرام روشن ضمیر

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 65-88

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.300911.473232

چکیده

جنگهای مادی (دولت هخامنشی با یونانیان) از مهمترین سرفصل‌های تاریخ دورۀ باستان است. مهمترین مسئله در بررسی این جنگ کمبود و یک‌طرفه بودن منابع است. در حالیکه هیچ منبع ایرانی و شرقی سخنی از این جنگ نزده، ... بیشتر

تحولات جنبش ملی گرایی عرب در عراق (1921-1908م)

شکرالله خاکرند؛ سیاوش یداللهی

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1399، ، صفحه 67-88

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.291152.473172

چکیده

کشور عراق در آغاز قرن بیستم میلادی بخشی از امپراتوری عثمانی و متشکل از سه ایالت بغداد، بصره و موصل بود. مهم‌ترین حادثه در آن دوره پیدایش جنبش ملی‌گرایی عرب، نهضتی فراگیر و منادی وحدت اعراب بود. در عراق ... بیشتر کشور عراق در آغاز قرن بیستم میلادی بخشی از امپراتوری عثمانی و متشکل از سه ایالت بغداد، بصره و موصل بود. مهم‌ترین حادثه در آن دوره پیدایش جنبش ملی‌گرایی عرب، نهضتی فراگیر و منادی وحدت اعراب بود. در عراق جنبش ملی عرب بر اثر عواملی چند شکل گرفت. این پژوهش با روش تحقیـق توصیفی‌ تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات از راه منابع کتابخانه‌ای سامان یافته است و به دنبال پاسخ به این سؤالات است که جنبش ملی عرب در عراق تحت تأثیر چه عواملی شکل گرفت؟ چه تحولاتی را طی کرد؟ و در پایان چه نتیجه‌ای از آن حاصل شد؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی طبقۀ نخبۀ عراقی تحت تأثیر آموزش‌های نوین در مدارس عثمانی شکل گرفت. این گروه در حکومت ترکان جوان به هسته ملیگراهای عرب تبدیل شدند. سیاست‌های تحمیل هویت ترکی بر اعراب نقش برجسته‌ای در برانگیختن حس هویت ملی و پیوستگی نخبگان عراقی با جنبش ملی عرب ایفا کرد. آن‌ها در پاسخ به سیاست‌های حاکمان استانبول دست به برپایی گروه‌های ملی‌گرا و فعالیت در شهرهای عراق در راستای گسترش ملی‌گرایی عربی زدند. منتهی فعالیت آن‌ها در قالب حفظ وحدت امپراتوری بود؛ اما براثر تحولات جنگ جهانی اول اعراب عراق نیز به سمت استقلال کامل از حکومت عثمانی حرکت کردند که نتیجۀ آن شرکت افسران عراقی در انقلاب عربی 1916م بود. در پایان جنگ مهم‌ترین نتیجۀ جنبش ملی عرب در عراق به قدرت رسیدن اقلیت عرب‌های سنی منادی ملی‌گرایی عرب بود.

بلوک حیات داود و نقش خوانین آن در تحولات سیاسی و اقتصادی کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس در دوران قاجار و پهلوی

حسین عبداله پور؛ حبیب اله سعیدی نیا

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 67-98

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.332553.473489

چکیده

بلوک حیات داود به محدوده‌ای جغرافیایی در ساحل خلیج‌فارس و در استان فعلی بوشهر گفته می‌شود که از اواسط دوره زندیه تا اواخر دوره پهلوی دو بندر تاریخی گناوه و ریگ و جزایر خا رگ و خار گو را شامل می‌شده ... بیشتر بلوک حیات داود به محدوده‌ای جغرافیایی در ساحل خلیج‌فارس و در استان فعلی بوشهر گفته می‌شود که از اواسط دوره زندیه تا اواخر دوره پهلوی دو بندر تاریخی گناوه و ریگ و جزایر خا رگ و خار گو را شامل می‌شده است. تاریخ معاصر و پرفرازونشیب این بلوک از حدود اوایل حکومت صفویه که مقصد گروهی از طایفه لر و مهاجر «حیات غیبی» قرار می‌گیرد، آغاز و تا پایان حکومت پهلوی ادامه داشته است. جای نام این منطقه متأثر از نام اجداد حکمرانان آن یعنی خوانین حیات داودی هست. با عنایت به اهمیت موقعیت جغرافیایی این منطقه در سواحل و جزایر خلیج‌فارس و همچنین رخدادهای تاریخی آن به‌ویژه در دوره‌های موردنظر؛ پژوهش حاضر درصدد مطالعه جغرافیای تاریخی این مکان، سیر حکمرانی خوانین حیات داودی و بررسی نقش آن‌ها در تحولات سیاسی و اقتصادی این بلوک هست که به‌نوعی هدف این تحقیق نیز محسوب می‌شود. سؤالات مطرح‌شده در این خصوص عبارت‌اند است از: وجه‌تسمیه حیات داود چیست؟ علل و عوامل تأثیرگذار بر اوضاع سیاسی و اقتصادی این منطقه در دوره‌های قاجار و پهلوی چه بوده و سرانجام خوانین و ضابطین آنچه شده است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که احیاء و تأسیس بلوک حیات داود به‌وسیله اجداد خوانین حیات داودی و از اواسط دوره صفویه بوده و سبب نام‌گذاری این منطقه هم برگرفته از نام دو تن از بزرگان این قوم هست. این پژوهش تاریخی به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه ‌بر اسناد به‌دست‌آمده و همچنین مطالعات کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی انجام‌شده است.

شعر به مثابۀ تاریخ واقعی ایران باستان: هخامنشیان و اشکانیان در آیینۀ چامه های هوراس

اسماعیل سنگاری؛ فرزاد رفیعی فر

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، ، صفحه 69-88

https://doi.org/10.22059/jhss.2020.302531.473247

چکیده

چامهها، مجموعهای از سرودههای پراکندۀ کوینتوس هوراتیوس فلاکیوس، نویسنده و شاعر رومی سدۀ نخست پیش از میلاد است که در چهار دفتر منتشر شده و مضامین گستردهای از روابط انسانی و موضوعات روزمرۀ زندگانی ... بیشتر چامهها، مجموعهای از سرودههای پراکندۀ کوینتوس هوراتیوس فلاکیوس، نویسنده و شاعر رومی سدۀ نخست پیش از میلاد است که در چهار دفتر منتشر شده و مضامین گستردهای از روابط انسانی و موضوعات روزمرۀ زندگانی نویسنده تا وقایع تاریخی و مسائل روز آن روزگار را در بر میگیرد. در این میان اشکانیان به عنوان یکی از مهمترین همسایگان و رقبای امپراتوری روم و نیز هخامنشیان در جایگاه پیشینیان و اخلاف آنان در قطعـات مختلف این مجموعه مورد اشـاره قرار گرفتهاند. با توجه به کمبـود منابـع مکتوب در بخشهایی از تاریخ ایران باستان به ویژه در عصر اشکانیان که گاهگه محققان این حوزه را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است، این اثر ادبی میتواند به عنوان منبعی برای استخراج اطلاعاتی در بابِ روابط خارجی شاهنشاهی اشکانی با امپراتوری روم و نیز شناختی عمیقتر از دیدگاهها و عقاید قشر فرهنگی جامعۀ رومی نسبت به ایرانیان باستان در دوران هخامنشیان مورد بهرهبرداری و پژوهش مورخان معاصر قرار گیرد. پژوهش حاضر بر آن است با بهرهگیری از شواهد مکتوب متون کهن بنیادین و به شیوۀ توصیفی تحلیلی، به بازخوانی چگونگی حضور ایرانیان باستان در چامههای هوراس و نیز سنجش و مقایسۀ انتقادی مطالب تاریخی مندرج در این اثر با سایر متون کهن تاریخی بنیادین دنیای باستان بپردازد.

رفتارشناسی و گونه‌شناسی تحولات متظلمان ایران عصر صفوی از سلطنت شاه‌‌عباس یکم تا پایان صفویان

حسین قاسمی؛ مقصود علی صادقی گندمانی

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 69-91

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.311838.473323

چکیده

ایران عصر صفوی، دوران رواج تظلم‌خواهی‌های گستردۀ مردم دربرابر اجحافات کارگزاران حکومت و دیگر قدرتمندان بود. از این‌ رو شناخت متظلمان و ویژگی‌های آنان در این دوران می‌تواند گوشه‌ای از حیات اجتماعی ... بیشتر ایران عصر صفوی، دوران رواج تظلم‌خواهی‌های گستردۀ مردم دربرابر اجحافات کارگزاران حکومت و دیگر قدرتمندان بود. از این‌ رو شناخت متظلمان و ویژگی‌های آنان در این دوران می‌تواند گوشه‌ای از حیات اجتماعی اقشار مردم را به‌ واسطۀ اعتراضاتشان نسبت ‌به عملکرد کارگزاران حکومت نشان دهد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که سیاست‌های حکومت صفویه چه تأثیری بر رفتار متظلمان این عصر داشت و از نظر گونه‌شناسی چه تغییراتی را در آنان ایجاد کرد؟ با بررسی متظلمان دورۀ صفوی در اسناد، کتب و مدارک گوناگون، و بر اساس یافته‌های تحقیق باید گفت در اوایل این حکومت به ‌جهت آشفتگی‌ اوضاع مملکت، مجالی کمتر برای بروز خودنمایی متظلمان به ‌وجود آمد، اما از زمان سلطنت شاه‌ عباس یکم و نیز جانشینان او به‌ تدریج ثبات حکومت موجب تثبیت نهاد تظلمات و بروز رفتارهایی چون شکایات دسته‌ جمعی، مکتوب کردن تظلم‌خواهی‌ها و ایجاد نوعی انسجام، سماجت و حتی برنامه-ریزی،‌‌ و همچنین ایجاد همبستگی‌های صنفی و گروهی از سوی متظلمان شد. ضمن اینکه عشایر، زنان، اقلیت‌ها و بیگانگان برای نخستین ‌بار به صورتی گسترده وارد جرگۀ متظلمان شدند. این مسئله در تحقیق حاضر بر اساس روش تاریخی و به ‌صورت توصیفی - تحلیلی و بر اساس داده‌یابی کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است.

تحلیل و بررسی عملکرد شعبه بانک استقراضی روسیه در ایالت استرآباد (1318 -1343 ه.ق / 1900-1925م)

مینا معینی؛ علی اکبر جعفری

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 69-95

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.338133.473534

چکیده

تأسیس بانک استقراضی روس در ایران، آغاز فصل جدیدی از توسعه‌طلبی‌ها و سیاست‌های سلطه‌جویانه این کشور در ایران بود که بر ارکان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تأثیرات عمیقی گذاشت. پس از افتتاح شعبه ... بیشتر تأسیس بانک استقراضی روس در ایران، آغاز فصل جدیدی از توسعه‌طلبی‌ها و سیاست‌های سلطه‌جویانه این کشور در ایران بود که بر ارکان سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تأثیرات عمیقی گذاشت. پس از افتتاح شعبه مرکزی بانک استقراضی در تهران، روسیه به‌تدریج شعبه‌های بانک خود را در ایالات با اهمیت، ازجمله ایالت‌های شمالی ایران، تأسیس نمود و بیش از پیش، نفوذ اقتصادی و سیاسی خود را توسعه داد. استرآباد به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش و همجواری و ارتباطی که با روسیه داشت، مورد توجه ویژه آن‌ها قرار گرفت و از اولین ایالت‌هایی بود که شعبه بانک استقراضی در آن تأسیس گردید؛ اگرچه این بانک نه در مرکز این ایالت، بلکه در شهر ساحلی بندرگز که مهم‌ترین بندر تجارت خارجی استرآباد بود، تأسیس شد. چرایی انتخاب بندرگز به‌عنوان محل تأسیس بانک و فعالیت‌ها و کارکرد بانک در این ایالت و اینکه بانک چه تأثیری بر زندگی اهالی استرآباد گذاشت؟ سؤالات اصلی این پژوهش است. پژوهش حاضر ضمن پاسخ‌گویی به سؤالات فوق، عملکرد بانک استقراضی در ایالت استرآباد را به شیوه توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بانک استقراضی در بندرگز، علاوه بر آنکه فعالیت‌های پولی و مالی انجام می‌داد، اقدامات سیاسی نیز داشت و در راستای اهداف سیاسی روسیه، ظلم و ستم فراوانی به اهالی روا داشت به‌طوری‌که آن‌ها را وادار به آتش زدن بانک نمود.

روند ایجاد مدارس نوین و تحول نظام آموزشی ولایت کرمانشاهان (1299- 1320)

مطلب مطلبی؛ محمد جواد مرادی نیا

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 71-85

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.339825.473543

چکیده

سیستم آموزش در کرمانشاهان همچون بیشتر مناطق کشور تا اوایل سده چهاردم مکتب‌خانه‌ای بود. ورود و بروز موج نوگرایی در تاریخ معاصر ایران تحولاتی بنیادی را در سیستم آموزشی و پیدایش مدارس نوین به شیوه اروپایی ... بیشتر

وحدت هلال‌ خصیب در حکومت پادشاهی عراق (1958-1921م) اهداف، طرح‌ها و موانع

شکرالله خاکرند؛ سیاوش یدالهی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 81-104

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.321009.473381

چکیده

یکی از برجسته‌ترین طرح‌های وحدت عربی پس از جنگ جهانی اول، طرح اتحاد هلال‌الخصیب بود که کشورهای عراق، اردن، سوریه، فلسطین و لبنان را دربرمی‌گرفت. پس از برپایی حکومت پادشاهی عراق، ملک فیصل و ناسیونالیست‌های ... بیشتر یکی از برجسته‌ترین طرح‌های وحدت عربی پس از جنگ جهانی اول، طرح اتحاد هلال‌الخصیب بود که کشورهای عراق، اردن، سوریه، فلسطین و لبنان را دربرمی‌گرفت. پس از برپایی حکومت پادشاهی عراق، ملک فیصل و ناسیونالیست‌های پیام‌آور وحدت عربی این برنامه را دنبال کردند، ولی باوجود کوشش‌های حاکمان عراق این طرح با ناکامی روبه‌رو شد. پرسش اصلی این پژوهش این است که چرا طرح وحدت هلال خصیب با ناکامی روبرو شد؟ فرضیه پژوهش بر این امر استوار است که اگرچه حاکمان عراق تلاش فراوانی برای تحقق وحدت عربی انجام دادند، ولی به علت مخالفت از داخل، رقابت کشورهای عرب با یکدیگر و مخالفت قدرت‌های بزرگ این طرح تحقق نیافت. این پژوهش با تحلیل اطلاعات کتابخانه‌ای نشان می‌دهد مجموعه‌ای از انگیزه‌های ایدئولوژیک، ژئوپلیتیک و اقتصادی به همراه مشکلات داخلی و مسائل خارجی حکومت پادشاهی عراق را به‌سوی وحدت عربی سوق داد. ملک فیصل، نوری سعید، نخست‌وزیر عراق و نایب‌السلطنه عبدالاله مهم‌ترین کسانی بودند که در راستای وحدت هلال‌خصیب تلاش کردند، اما به علت شرایط ناهمگون داخلی کشورهای عربی، رقابت آن‌ها بر سر کسب رهبری جهان عرب، رقابت بریتانیا و فرانسه دو بازیگر اصلی خاورمیانه عربی با یکدیگر و ترس این دو از شکل‌گیری یک کشور نیرومند عرب در منطقه، طرح وحدت هلال‌خصیب شکست خورد.

واکاوی پیشینه و خاستگاه هزاره های اوغانی و جرمانی

جمشید روستا؛ محمد میرزایی بادیزی

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1399، ، صفحه 83-100

https://doi.org/10.22059/jhss.2021.304339.473266

چکیده

با تأملی در منابع تاریخی عصر ایلخانی، تیموری و بهویژه تواریخ محلّی ایالاتِ جنوب کشور خصوصاً کرمان طی قرون هفتم تا نهم هجری، بهطور مکرّر به نام دو قوم اوغانی و جرمانی (جرمایی) برمیخوریم. اقوامی ... بیشتر با تأملی در منابع تاریخی عصر ایلخانی، تیموری و بهویژه تواریخ محلّی ایالاتِ جنوب کشور خصوصاً کرمان طی قرون هفتم تا نهم هجری، بهطور مکرّر به نام دو قوم اوغانی و جرمانی (جرمایی) برمیخوریم. اقوامی که در چالشهای سیاسی نظامی فراوانی نقش داشته و در منابعِ یادشده از درگیریهای آنان با حکّام قراختایی و مظفّری کراراً گزارش شده است. بهرغم نقش سیاسی و نظامی مهم و تأثیرگذار اقوام مذکور در برههای از تاریخ ایران و بهویژه ایالت کرمان، پیشینه و خاستگاه این دو قوم، مغفول باقی مانده و ریشۀ اصلی نژادی آنها هنوز بر کسی روشن نیست. بر همین اساس نوشتار حاضر با کاربست روش تحلیلی و با استفاده از دادههای موجود در منابع کتابخانهای بر آن است تا ضمن واکاوی پیشینه و خاستگاه اقوام مذکور، ریشۀ نژادی آنان را نیز مورد مداقّه قرار دهد. نتایج بهدست آمده حاکی از آن است که اوغانها -که پژوهشـگران امروزی افغان تلاش دارند آنها را اجداد افغانهای امروزی بدانند-به نقل اکثر منابع تاریخی در ارتفاعات سلیمان در شمالغربی پاکستان امروزی سکونت داشتهاند و در نزدیکی آنها در ناحیۀ شمالی کوههای سلیمان و غرب رودخانۀ سند منطقهای به نام کرّمان و یا جرّمان (جرما) بوده که احتمالاً خاستگاه جرمانیان است، اگرچه این فرضیه را نیز نمیتوان رد کرد که ممکن است این اقوام از مهاجران مغول و یا تُرک بوده و همزمان با حملۀ چنگیزخان به ایران، به این نواحی کوچیده باشند.

میرزا محمد اخباری (م.۱۲۳۲ ق.) و قتل سیسیانوف روس (پژوهشی در رابطه فتحعلی‌شاه قاجار و میرزا محمد اخباری)

کامران محمدحسینی؛ رسول جعفریان

دوره 15، شماره 2 ، شهریور 1402، ، صفحه 85-104

https://doi.org/10.22059/jhss.2023.364621.473655

چکیده

تلاش دو رقیبِ عرصه علم دینی، مجتهدان و اخباریان، در آغاز سده سیزدهم قمری، برای بهره‌مندی از کانون قدرت سیاسی و رابطه با شاه قاجار، فصلی از تاریخ روحانیت شیعه است. در هرگونه توصیفی از این میدان رقابت، ... بیشتر تلاش دو رقیبِ عرصه علم دینی، مجتهدان و اخباریان، در آغاز سده سیزدهم قمری، برای بهره‌مندی از کانون قدرت سیاسی و رابطه با شاه قاجار، فصلی از تاریخ روحانیت شیعه است. در هرگونه توصیفی از این میدان رقابت، ناچار سخنی از میرزا محمد اخباری (۱۱۷۸ – ۱۲۳۲ق) سرشناس‌ترین عالم اخباری آن دوران به میان خواهد آمد. اما گزارش‌ها درباره حیات سیاسی و اجتماعی میرزا محمد اخباری در هاله‌ای از افسانه و ابهام پنهان شده است. یکی از گزارش‌های اصلی درباره رابطه فتحعلی‌شاه با میرزا محمد اخباری، که در بسیاری از منابع در کانون گزارش‌ها از زندگی میرزا محمد قرار گرفته است، ماجرای نقش او در قتل سیسیانوف (فرمانده سپاه روس در جنگ‌های ایران و روس) یا پیش‌گویی آن از طریق علوم غریبه و دعا و طلسم است. این ماجرا نقش مهمی در بازنمایی شخصیت میرزا و نوع رابطه شاه با علمای شیعه در منابع تاریخی و تحقیقات معاصر یافته اما تاکنون از نظر تاریخی به دقت بررسی نشده است. با وجود شهرت گزاره یاد شده، بررسی تاریخی نشان دهنده وجود ابهام‌های اساسی در آن است. پرسش اصلی این مقاله میزان اعتبار گزارش نقش میرزا محمد در ماجرای قتل سیسیانوف از طریق بررسی سیر تاریخی نقل این گزارش، شناسایی روایت‌های ناسازگار و جایگزین، و سنجش برخی جزییات آن با داده‌های تاریخی دیگر است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که پاره‌ای از منابع مهم تاریخ و زندگی‌نامه میرزا محمد اخباری چنین گزارشی را نقل نکرده یا داده‌هایی ناسازگار با کل یا بخشی از روایت رایج به دست داده‌اند.

هویت کوروش بزرگ در تاریخ‌نگاری ساسانیان ؛ شخصیت‌هایی با این نام در مرزهای ایرانشهر

سورنا فیروزی؛ آرزو رسولی طالقانی

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 86-109

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.335707.473519

چکیده

پیرو محتوای متون پهلوی ساسانی (فارسی میانه) و بازتاب میراث اطلاعات آن‌ها در تاریخ‌نگاری دوره اسلامی، امروزه این اتفاق نظر وجود دارد که دست‌کم از روزگار ساسانی تا عصر مطالعات نوین، کوروش بزرگ هخامنشی ... بیشتر پیرو محتوای متون پهلوی ساسانی (فارسی میانه) و بازتاب میراث اطلاعات آن‌ها در تاریخ‌نگاری دوره اسلامی، امروزه این اتفاق نظر وجود دارد که دست‌کم از روزگار ساسانی تا عصر مطالعات نوین، کوروش بزرگ هخامنشی آن‌گونه که هویت تاریخی‌اش مطابق با سندهای باستان‌شناختی و منابع مکتوب وصف شده، مورد شناخت دربار و جامعه ساسانی نبوده است. این که آیا علت این مساله جریان طبیعی گذشت زمان و از میان رفتن قدرت قرائت خطوط پیشین و یا از دست رفتن داده‌های مکتوب بوده است یا یک تصمیم قهری، یکی از بحث‌های مقاله پیش‌رو است. این پژوهش، ابتدا به بررسی بعدی ممکن و مستند از تحولات اطلاعات تاریخی پیشین به دوره ساسانی می‌پردازد و سپس، به این مسئله می‌پردازد که چه نشانه‌هایی از شناخت و نبود شناخت از کوروش بزرگ در روزگار ساسانیان قابل پیگیری است. در این نوشته دیده شد که از حدود مرزهای غربی شاهنشاهی ساسانی، شواهدی در دست‌اند که نشان می‌دهند شناخت مستند از سیما و هویت کوروش به همان شکل تاریخی‌اش وجود داشته است. این که به چه علت و به چه نحوی بخشی از اطلاعات تاریخی مرتبط با روزگار هخامنشی و به ویژه عصر کوروش بزرگ، از روند تاریخ‌نگاری درباری در روزگار اولیه ساسانی کنار گذاشته شد، پایه بنیادین مطالعه پیش‌روست.

نقش گروه‌های نظامی در تحولات خلافت عباسی (300-330ه.ق) بر اساس رویکرد پاتریمونیال وبر (مطالعه موردی سه گروه مصافیان، ساجیان و حجریان)

عباس آداودی جلفائی؛ مسعود وکیلی تنها

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 87-101

https://doi.org/10.22059/jhss.2022.343861.473564

چکیده

این پژوهش در‌صدد است تا نقش سه گروه نظامی «مصافیان»، «ساجیان» و «حجریان» در رخداد‌های خلافت عباسی طی سال‌های 300 تا 330ه.ق. بر اساس رویکرد پاتریمونیال وبر را بررسی نماید و به چگونگی ورود ... بیشتر این پژوهش در‌صدد است تا نقش سه گروه نظامی «مصافیان»، «ساجیان» و «حجریان» در رخداد‌های خلافت عباسی طی سال‌های 300 تا 330ه.ق. بر اساس رویکرد پاتریمونیال وبر را بررسی نماید و به چگونگی ورود سه گروه مذکور به دستگاه خلافت و نقش آن‌ها در حفظ یا اضمحلال قدرت خلفا و علل هواداری یا سرکشی ایشان از خلفا، پاسخ دهد. با تأسیس دولت عباسی، بر‌خلاف عصر اموی که ساختار نظامی، جنبۀ عشیرتی داشت و بر ارتش شامی متکی بود، این نهاد تأثیر‌گذار، بر گروه‌های موسوم به «ابناء»، «موالی» و «زواقیل» تکیه داشت. در آغاز قرن چهارم هجری، گروه‌های نظامی دون‌پایه در رویدادهای مربوط به نهاد خلافت، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا نمودند که سه گروه «مصافیه»، «ساجیه» و «حجریه» از بقیه برجسته‌تر بودند و نقش آن‌ها در دوران خلافت «المقتدر»، «القاهر» و «الراضی» بسیار مشهود است. نتایج این نوشتار، حاکی از آن است که سه گروه مذکور، بنا به منافع مالی، رویکردهای متفاوتی در برهه‌های مختلف اتخاذ می‌کردند. آن‌ها گاه به هواداری از خلیفه می‌پرداختند و گاه با دشمنان وی همکاری می‌نمودند؛ از طرفی وابستگی بیش از حد خلفا به این گروه‌های نظامی، از یک سو سبب اعطای املاک و دیگر امتیازات به آن‌ها و از سوی دیگر باعث تشتت و چندپارگی قلمروی اسلامی گردید.

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده